Accueil

نەخۆشیەکانی پێست و ئەو حاڵەتانەن کە کاریگەرییان لەسەر تەندروستی پێست هەیە. هەندێک لەو حاڵەتانە باون و چارەسەرکردنیان ئاسانە، هەندێکی تریان دەتوانن جددیتر بن و پێویستیان بە دەستێوەردانی پزیشکی هەیە. هەروەها ئەو خۆراکانەش هەن کە دەبنە هۆی خراپترکردنی بارودۆخی پێست، بۆیە گرنگە لێیان دوور بکەویتەوە. لەم ڕاپۆرتەدا، لێکۆڵینەوە لە حاڵەتە باوەکانی پێست دەکەین، چۆن چارەسەریان بکەین و لە چ خۆراکێک دوور بکەوینەوە

جۆرەکانی نەخۆشییە باوەکانی پێست: ١

     زیپکە: زیپکە حاڵەتێکی باوی پێستە کە بە خاڵی ڕەش و خاڵی سپی و زیپکەی سوور دەناسرێتەوە. هۆکارەکانی بریتین لە زیادە بەرهەمهێنانی چەوری و مردووی پێست و بەکتریا. چارەسەرەکان بریتین لە کرێمی ناوچەیی، دژە زیندەیی زارەکی و ڕێتینۆید

     ئەکزیما: ئەکزیما بریتییە لە هەوکردنی پێست کە دەبێتە هۆی سووربوونەوە و خوران و چەقاندنی پێست. هۆکارەکانی بریتین لە کاردانەوەی حەساسیەت و وشکبوونەوەی پێست. چارەسەرەکان بریتین لە شێدارکەرەوە، کۆرتیزۆلی ناوەوە و دژە هیستامین

     سەدەف: نەخۆشی سەدەف نەخۆشییەکی بەرگری خۆکارە و دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی خانەکانی پێست، دەبێتە هۆی دروستبوونی پەچەی ئەستوور و سوور لەگەڵ توێکڵی سپی. هۆکارەکانی نەزانراون، بەڵام دەکرێت بەهۆی فشار و هەوکردنەوە دەستپێبکات. چارەسەرەکان بریتین لە کرێمی ناوچەیی و دەرمانی زارەکی و تیشکی سەروو بنەوشەیی

     ڕۆزاسیا: ڕۆزاسیا حاڵەتێکی درێژخایەنی هەوکردنی پێستە کە دەبێتە هۆی سووربوونەوەی دەموچاو و فراوانبوونی خوێنبەرەکان و زیپکە. هۆکارەکانی نادیارە، بەڵام هەندێک هۆکاری هۆکارەکانی بریتین لە خواردنی بەهارات، کحول و فشار. چارەسەرەکان بریتین لە کرێمی ناوچەیی و دژە زیندەیی زارەکی و چارەسەری لەیزەر

ئەو خۆراکانەی کە دەبێت لێیان دوور بکەویتەوە بۆ نەخۆشیەکانی پێست: ١
هەندێک خۆراک دەتوانن نەخۆشییەکانی پێست توندتر بکەن. لێرەدا لیستێک لەو خۆراکانە دەخەینەڕوو کە دەبێت لێیان دوور بکەویتەوە:

     خواردنە بەهاراتییەکان: خواردنە بەهاراتییەکان دەبنە هۆی هەڵگیرسانی ڕۆزاسیا و دەبێتە هۆی سووربوونەوە و هەوکردن

     کحول: کحول دەبێتە هۆی سووربوونەوە و هەوکردن لە کەسانی تووشبوو بە ڕۆزاسیا

     شەکر: شەکر دەتوانێت زیپکە خراپتر بکات بە زیادکردنی هەوکردن و بەرەوپێشبردنی بەرهەمهێنانی چەوری

     بەرهەمە شیرەمەنیەکان: بەرهەمە شیرەمەنیەکان دەتوانن بە زیادکردنی بەرهەمهێنانی چەوری زیپکە ببنە هۆی دەرکەوتنی زیپکە

     خواردنی سورکراوە و خواردنە چەورەکان: خواردنە چەورەکان بە زیادکردنی هەوکردن و گیرانی کونیلەکان دەتوانن زیپکە خراپتر بکەن

ئەنجام:
بارودۆخی پێست دەتوانێت شەرمەزارکەر و ناڕەحەت بێت، بەڵام چارەسەری کاریگەر لەبەردەستدایە. گرنگە دوور بکەویتەوە لە هەندێک خۆراک کە دەتوانێت خراپتر بێت

لیستی ئەو نەخۆشیانەی کە بە ڤاکسین دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت
لیستی نەخۆشیەکان

ئەم بەشە ئەو زانیاریانە دەخاتە ڕوو کە پێویستە لە چوارچێوەی کوتاندا بزانیت. ئەو زانیاریانەی تێیدا هاتووە تەواو نین. بۆ نموونە، ڕێوشوێنی خۆپارێزی جگە لە کوتان (بۆ نموونە دەست شۆردن، خۆپارێزی ئاو و خۆراک) ناگرێتەوە

لە داهاتوودا هەر جارەوە باسی یەکێک لە نخۆشیەکان دەکەین و زانیاری گرنگ باسدەکەین دەتوانیت تۆش هاوکار بیت

     کۆلێرا
     کۆکەیەکی گەورە
     کۆڤید-١٩
     سکچوونی ئێشێریچیا کۆلای ژەهراویبوونی ڕیخۆڵە
     نەخۆشی کۆپان
     هەوکردنی مێشکی ژاپۆنی
     زەردەتا
     هەوکردنی گەدە و ڕیخۆڵە بە ڤایرۆسی ڕۆتا
     ئەنفلوەنزا
     ئاوسانی جگەری جۆری A
     هەوکردنی جگەر
     هەوکردنی داگیرکەری هیمۆفیلۆس ئەنفلۆنزای جۆری b
     هەوکردنی داگیرکەری پەردەی مێشک
     هەوکردنی داگیرکەری سییەکان
     تووشبوون بە ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ
     کۆکە ڕەشە
     هەوکردنی ئیفلیجی منداڵان
     تووڕەیی
     سورێژە
     ڕوبێلا
     کزۆڵە
     نەخۆشی سیل
     تایفۆید
     ڤاریسێلا
     کۆکەى مەیموون
     شینگڵس

لێرەدا ناوی ئەو نەخۆشیانە باس دەکەین کە ناگوێزرێتەوە واتا ناسراوە بە
نەخۆشییە نەگوازراوەکان

نەخۆشی درێژخایەنی کۆئەندامی هەناسە
شێرپەنجە
نەخۆشی بیرچوونەوە
شەکرە
نەخۆشیەکانی دڵ و خوێنبەرەکان
نەخۆشیەکانی سیستەمی ماسولکەیی و ئێسک و پروسکی
نەخۆشی دەروونی و تەندروستی
قەڵەوی
تێکچوونی خواردن

ئەگەر خوازیاریت ئەم بابەتە بەردەوام بێت تکایە هاوکار ببەو بلاوی بکەرەوە بۆ سوودگەیاندن زیاتر وە دەتوانیت لەبەشی هاواڵنامە خۆت تۆمار بکەیت لە کاتی زانیاریدا لە سەرجەم بابەتەکان ئاگادار دەککرێیتەوە

کێن ئەو کەسانەی کە بە بینینی هەر کارو کەرەستەیەک دەتوانن لە هەمان کاتدا شارەزایی پەیدا بکەن
زۆرن ئەوانەی کە لە سەرجەم بوارەکاندا شارەزایی بێ ئەندازەیان هەیە و لە هەلانکاتدا دەبێت پێشوەختە  بۆ ئەو بوارە نەیان خوێندبێت، وە زۆر جار لای چواردەورەکەی و تا کۆمەڵگاکەی بە کەسێکی سەیرو تا دەگاتە ئاستی درۆزن ناودەند دەکرێت ئە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دواکەوتووی و نەشرەزایی ئەو کۆمڵگایە لە زۆر بواردا بە تایبەت ئەو کۆمەڵگایانەی بە هۆی ڕژێمەکانی ووڵاتەکەیانەوە سەرکوتکراون و دابڕاون لە دونیای دەرەوە
جیمناستیکی مێشک  لە سەرجەم دونیادا وا ناسراوە
لێرەدا سەرەتایەک باس دەکەین و لە بەشەکانی دیکەدا بە ١٧ خاڵ باسی دەکەین
وەرزشی مێشک زنجیرەیەک ڕاهێنانی دەروونییە کە ئامانج لێی باشترکردنی کارکردنی مەعریفی و یادەوەری و تەرکیز و بیرکردنەوە. ئەم ڕاهێنانانە بۆ هاندان و ڕاهێنانی مێشک دروستکراون، هەروەک چۆن وەرزشی جەستەیی دەتوانێت جەستە هان بدات و ڕابهێنێت. وەرزشی مێشک دەتوانێت سوودی بۆ کەسانی هەموو تەمەنەکان بگەیەنێت، بەڵام زۆرجار پێشنیار دەکرێت بۆ ئەو کەسانەی کە بەتەمەنن و دەیانەوێت ئەرکی مەعریفی بپارێزن و ڕێگری لە دابەزینی مەعریفی پەیوەست بە تەمەنەوە بکەن
چەندین جۆری ڕاهێنانی وەرزشی مێشک هەیە، لەوانە یاری یادەوەری، مەتەڵ و مەتەڵ، ڕاهێنانی تەرکیز و مێدیتەیشن، چالاکییەکانی فێربوون و کارامەیی نوێ، و ڕاهێنانی هەماهەنگی دەست و چاو. ڕاهێنانەکانی وەرزشی مێشک دەتوانرێت بە تاک یان بە گروپ، بە شێوەی کەسی یان ئۆنلاین ئەنجام بدرێت
توێژینەوەکان دەریانخستووە کە وەرزشی مێشک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی بیرەوەری و تەرکیز و توانای چارەسەرکردنی کێشەکان، هەروەها خاوبوونەوەی دابەزینی مەعریفی پەیوەست بە تەمەنەوە. هەروەها ڕەنگە سوود بەو کەسانە بگەیەنێت کە حاڵەتی دەماریان هەیە وەک نەخۆشی ئەلزەهایمەر و پارکینسۆن، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی کارکردنی مەعریفی و دواخستنی پێشکەوتنی نەخۆشییەکە
لە کۆتاییدا دەڵێین وەرزشی مێشک ڕێگەیەکی کاریگەرە بۆ باشترکردنی کارکردنی مەعریفی و یادەوەری و تەرکیزکردن و دەتوانێت سوودی بۆ کەسانی هەموو تەمەنەکان بگەیەنێت. دەتوانرێت ڕاهێنانەکانی وەرزشی مێشک بەپێی ئاستی لێهاتوویی جیاواز دابنرێت و دەتوانرێت بە تاک یان بە گروپ، بە شێوەی کەسی یان ئۆنلاین ئەنجام بدرێت. ئەگەر ئارەزووی وەرزشی مێشکت هەیە، باشترە ڕاوێژ بە کەسێکی پسپۆڕی پزیشکی یان ڕاهێنەر بکەیت بۆ وەرگرتنی ئامۆژگاری و پێشنیاری تایبەت

وەرزش یان جیمناستیکی مێشک ئامادەکردنی عەلی مەحمود موستەفا
حەڤدە چالاکی کە مێشکت بۆ ماوەیەکی زیاتر تەندروست دەهێڵێتەوە
لە ڕێگای وەرزش یان جیمناستیکی مێشک یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی مێشکت بە تەندروستی بمێنێتەوە. چەند ساڵێکە کە ئاگاداری گرنگی وەرزشکردنی جەستەمان نەبووین. ئەمڕۆ دەزانین بۆ ئەوەی چێژ لە ژیانێکی تەندروستتر و دڵخۆشتر ببینین، دەبێت ئاگاداری  دەروونیشمان بین. لەم بابەتەدا ١٧ ڕاهێنانی وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک بدۆزەرەوە کە ڕێگەت پێدەدات تەندروستی مێشکت باشتر بکەیت
تەمەنی چاوەڕوانکراو زیادی کردووە و لەگەڵ تێپەڕبوونی ساڵەکاندا مێشکمان تێکدەچێت. خووی باشی شێوازی ژیان دەتوانێت ئەم پرۆسەی پیربوونی مەعریفی خاو بکاتەوە و یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی مێشکمان تەندروست بێت. لەم بابەتەدا ستراتیژی جیاوازی وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشکتان پێشکەش دەکەین کە ڕێگەتان پێدەدات پەیوەندی دەماری نوێ پەرەپێبدەن و یەدەگی مەعریفیتان زیاد بکەن. کردارەکانمان و شێوازی ژیانمان ڕۆڵێکی زۆر گرنگ دەگێڕن لەو گۆڕانکارییە جەستەییانەی کە مێشکمان تووشی دەبێت. تا زووتر مێشکت ڕابهێنیت، زیاتر بە تەندروستی دەهێڵیتەوە. ئێستا دەست بە وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک بکە

ئایا بەڕاستی دەتوانرێت توانای کۆنکرێتی مێشک باشتر بکەین بە ڕاهێنانی مێشکمان بە ڕۆتینی وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک؟ ئێمە پرسیار دەکەین ئایا بە ڕاهێنانی مێشکمان و ڕاهێنانی ڕۆژانەی ڕاهێنانی مێشک دەتوانین بتوانین بیرەوەریمان، توانای پلاندانانمان، تێگەیشتنی فەزاییمان، خێرایی پرۆسێسکردنی زانیاریمان، توانای بیرکردنەوەمان، داهێنانمان باشتر بکەین... باشە هەرچەندە هەیە هیچ ڕێچکەیەکی سیحراوی نییە بۆ وەستاندنی پیربوونی مەعریفی، هێشتا دەتوانیت ڕاهێنانی جۆراوجۆر جێبەجێ بکەیت بۆ چالاککردنی پلاستیسیتی مێشکت و زیادکردنی یەدەگی مەعریفی. توێژینەوە جۆراوجۆرەکان دەریانخستووە کە تێکچوونی سروشتی مەعریفی بەهۆی پیربوونەوە دەتوانرێت قەرەبوو بکرێتەوە ئەگەر مێشکمان بە تەندروستییەکی باش بە درێژایی ژیانمان بپارێزین (کە بە پلاستیسیتی کارایی قەرەبووکەرەوە ناسراوە
مێشکت بە گرنگیەوە وەربگرە و ئەو ڕاهێنانانەی وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک مەشق بکە کە لە خوارەوە پێت دەدەین. هەست بە جیاوازی دەکەیت

وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک بۆ چالاککردنی پلاستیسیتی مێشکت. مێشک توانایەکی گەورەی هەیە بۆ خۆگونجاندن و دەتوانێت بەپێی ئەزموونەکانمان بگۆڕێت. دەتوانێت خۆی بگونجێنێت و باشتر بێت ئەگەر بە دروستی هانی بدەین، پلاستیسیتی مێشک بریتییە لە توانای مێشکمان بۆ گۆڕینی کارکردن و پێکهاتەکەی، گونجاندن لەگەڵ ژینگە و بارودۆخەکەی. ئەو کەسانەی کە بە درێژایی ژیانیان بە شێوەیەکی دروست مێشکیان هان دەدەن، دەرکەوتووە کە پیربوونی مەعریفی حەتمی خۆیان دوادەخەن
وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک یارمەتی مێشک دەدات کە خۆی لەگەڵ خۆی بگونجێنێت. گۆڕینی خووەکان و بەشداریکردن لە چالاکییەکانی هاندانی دەروونی یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی مێشک چالاک بێت لە ڕێگەی ئاسانکاری بۆ دروستکردنی دەمارەخانە نوێیەکان و پەیوەندی نوێ لە نێوانیاندا. ئەم ڕاهێنانانەی وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک ببینە و تاقییان بکەرەوە
هۆڵی وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: ١٧ ڕێگا بۆ ئەوەی مێشکت بە تەندروستی بهێڵیتەوە
بە وەرزشکردن لێهاتووییەکانمان پەیوەندی دەماری نوێ دروست دەکەین. وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک دەتوانێت دابەزینی مەعریفی خاو بکاتەوە یان تەنانەت پێچەوانە بکاتەوە. دواخستنی کاریگەرییەکانی نەخۆشییە تێکچوونی دەمارەکان بەهۆی دروستکردنی یەدەگێکی مەعریفی گەورەترەوە دەکرێت
١/گەشت و سەیران
هیچ یارییەکی وەرزشی یان جیمناستیکی  بۆ مێشکت لە سەفەرکردن باشتر نییە! ڕۆحمان هان دەدات، بەرکەوتنمان لەگەڵ کولتوورە نوێیەکان و شوێنی نوێ و زمانی نەناسراودا دەگەیەنێت. بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەک، بەرکەوتن لەگەڵ کولتوورە جیاوازەکان دەرفەتمان پێدەبەخشێت بۆ بەدەستهێنانی زانیاریی کولتووری نوێ، ئەمەش هاندەری داهێنانمان دەبێت و سوودی مەعریفیمان بۆ دەهێنێت
     وەرزشی یان جیمناستیکی  مێشک: ئەگەر ئامرازی پێویستت هەیە بۆ گەشتکردن، دوودڵ مەبە لە ئەنجامدانی! سەردانی شوێنە نەناسراوەکان بکە، خۆت نوقم بکە لە کولتوورەکەدا و لە خەڵکی ناوچەکە فێربە. ئەگەر ناتوانی گەشت بکەیت، خۆت بە کولتوورە جیاوازەکانەوە دەورە بدە، کەسانی وڵاتانی دیکە بناسە، یان سەردانی شوێنی نوێی شارەکەی خۆت بکە
٢/گوێ لە مۆسیقا بگرە
گوێگرتن لە مۆسیقا چالاکیەکی گەورەی وەرزشی مێشکە. مۆسیقا هاندەرێکی زۆر بەهێزە بۆ مێشک. هەندێک لە توێژینەوەکان بە گوێگرتن لە مۆسیقا کۆمێنتیان کردووە، گواستنەوەی زانیاری لە ڕێگەی دەمارەکانەوە چالاک دەکات، هەروەها توانای فێربوون و بیرەوەری. گوێگرتن لە مۆسیقا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە خاوکردنەوەی پرۆسەی تێکچوونی دەمارەکان (کاریگەرییەک کە تەنها لەو کەسانەدا هەیە کە پێشتر لەگەڵ مۆسیقاکەدا ستریم کراون).

جگە لەوەش گوێگرتن لە مۆسیقا کاریگەری ئەرێنی لەسەر باری دەروونیمان هەیە و نزیکەی هەموو مێشکمان چالاک دەکات. هەروەها هاندەرێکی زۆر باشە بۆ مێشک. هەروەها گوێگرتن لە مۆسیقا دەتوانێت یارمەتیت بدات لە بەرەنگاربوونەوەی کەمخەوی

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: هەرکاتێک توانیت گوێ لە موزیک بگرە: کاتێک لە ماڵەوەیت خواردن دروست دەکەیت، لەناو ئۆتۆمبێلدایت، لە شوێنی کارەکەت، کاتێک وەرزش دەکەیت و هتد هەرگیز درەنگ نییە بۆ فێربوونی گۆرانی وتن یان ژەنینی ئامێرێک! سەدان ڤیدیۆی فێرکاری لە یوتیوبدا هەیە کە دەتوانێت یارمەتیت بدات هەوڵ بدە زیاتر گوڵ لەو موسیکانە بگریت یان ئەو هۆنراوانەی کراون بە گۆرانی کە لەگەڵ دڵی خۆتا دەتوانیت بدوێیت و زانستت فێر دەکات نەک ئەو گۆرانیانەی دوای چەند خولەکێ گوێگرتن بێزاردەبیت لێیان
٣/پەیوەندیت بە سروشتەوە هەبێت
یەکێک لە باشترین وەرزشەکانی مێشک پەیوەندیکردنە لەگەڵ سروشت. یارمەتیدەرمانە بۆ پچڕانی پەیوەندی لە ئەرکەکانی ڕۆژانەمان، فشار و دڵەڕاوکێمان کەمدەکاتەوە. بەگوێرەی ئەم توێژینەوەیە، بەرکەوتن لەگەڵ سروشت، چ لە پارکێک بێت یان بینینی دارەکان لە پەنجەرەکەمانەوە، یارمەتیدەرمانە بۆ کەمکردنەوەی ماندوێتی سەرنجمان. ژیان لە ناوچەیەکدا کە شوێنی سەوزایی زۆرە، سەرنجمان باشتر دەکات، توانای دواخستنی پاداشتمان باشتر دەکات و پاڵنەرەکانمان دەگرێت. جگە لەوەش بەرکەوتنمان لەگەڵ سروشت هاندەرمانە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی چالاکیی جەستەییمان و پەیوەندیمان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەبێت و ئەو چالاکییانە ئەنجام بدەین کە چێژمان پێدەبەخشێت وە بە تایبەت سەیرکردنی سروشتە دوورەکان واتا تا دەتوانیت ىروانە ئەو  شاخ و سروشتانەی دوورن لێتەوە تا چاوەکانت و مێشکت وجومگەکانی ملت قورسایان لە سەر نەمێنێت

     وەرزش یان جیمنیاستیکی مێشک: بەرکەوتن لەگەڵ سروشت خۆشگوزەرانی و تەندروستیمان بۆ دەهێنێت. مەرج نییە بچیتە لادێ بژیت. لە پارکەکانی نزیک خۆتدا پیاسە بکە، یان خۆت بە تابلۆی سروشت دەورە بدە. هەوڵبدە لە کۆتایی هەفتەدا دوور بکەویتەوە و هەندێک چالاکیی گەشتیاری یان چالاکیی سروشتی دیکە ئەنجام بدە
 ٤/ بە دەست بنووسە
وەرگرتنی تێبینی دەستنووس، لەبری ئەوەی لەسەر لاپتۆپەکەت بنوسیت، وەرزش یان جیمنیاستیکی مێشکی باشە کە سوودی بۆ مێشکت هەیە. ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی توانای یادەوەری و فێربوون، بەپێی ئەم توێژینەوەیە. نووسین بە دەست یارمەتیمان دەدات بۆ باشتر پرۆسێسکردنی زانیارییەکان و ئاسمیلەکردنی

     وەرزش یان جیمنیاستیکی مێشک: لاپتۆپەکەت لە ماڵەوە بەجێبهێڵە و دەفتەرێک لەگەڵ خۆتدا ببە. هەروەها دەتوانیت سوود لە تەکنەلۆژیا نوێیەکان وەربگریت و تابلێتە نوێیەکان بەکاربهێنیت کە ڕێگەت پێدەدات بە دەست بنووسیت، دواتر دەقەکە سکان بکەیت و بتوانیت بە ئاسانی دەستکاری بکەیت

  کۆگنیفیت:٥/ بەرنامەی پێشەنگە لە هەڵسەنگاندنی مەعریفی و وەرزشی مێشک

ئەم بەرنامەی ڕاهێنانی مێشکی کلینیکی لەلایەن کۆمەڵگەی زانستییەوە سەرپەرشتی دەکرێت و پشتڕاست دەکرێتەوە. ئامرازێکی پیشەیی ورزشی مێشکە کە خاڵە بەهێز و لاوازەکانی مەعریفی ئەو کەسە دەخاتە ڕوو کە بەکاری دەهێنێت و بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی ڕاهێنانی کەسی پێشکەش بە پێداویستییەکانی دەکات.

تەکنەلۆژیای کۆگنیفیت لەسەر بنەمای پلاستیسیتی دەمار دامەزراوە. ئەم توانایەی مێشکمان ڕێگەمان پێدەدات ڕێگری لە تێکچوونی مەعریفی لە داهاتوودا بکەین و بنەما بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەبووەکان دابین دەکەین.

     ورزشی مێشک: CogniFit زۆر ئاسانە بۆ بەکارهێنان، تەنها پێویستە ناوت تۆمار بکەیت! هەموو یارییەکان لەسەر بنەمای توێژینەوە کلینیکیەکان و زانیاری پیشەییەکانی هاندانی دەروونی دەمار و چاکسازییە. ئەم بەرنامەیە لەلایەن کەسانی پسپۆڕەوە دروستکراوە بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات توانای دەروونی خۆت تاقی بکەیتەوە و تەحەدای مێشکت بکات. ئێستا دەسپتپێبکە!

١٠ یاری تەرکیزکردنی دەروونی بدۆزەرەوە کە دەتوانیت ڕۆژانە مەشقیان پێ بکەیت!
٦/ ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی

بەپێی زۆرێک لە توێژینەوەکان، وەک ئەم توێژینەوەیە، وەرزشکردن دەبێتە هۆی زیادبوونی دروستکردنی دەمارەخانە نوێیەکان، فێربوون و ئەدای مەعریفی باشتر دەکات، هەروەها پلاستیسیتی مێشک زیاد دەکات
وەرزشکردن دەربڕینی جینەکان کۆدەکاتەوە کە سوود بە پرۆسەکانی پلاستیسیتی مێشک دەگەیەنێت.
     وەرزشی مێشک: بەپێی هەندێک لێکۆڵینەوە وەرزشی ئایرۆبی زۆرترین سوودی هەیە. بۆیە هانتان دەدەین بۆ ڕاکردن و سەماکردن و مەلەکردن و خلیسکان و تەنانەت بە پێ ڕۆیشتن

٧/ شوێنی کارەکەت پاک و خاوێنی و ڕێکوپێکی ڕابگرە

لێکۆڵینەوەیەکی ئەم دواییە پشتڕاستی کردووەتەوە کە نەک تەنها کارکردن لە ناوچەیەکدا کە هیچ تەحەددایەکی تێدا نییە، بەڵکو کارکردن لە شوێنی پیسدا زیانبەخشە بۆ تەندروستی مێشکی درێژخایەن، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی توانای مەعریفی.

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: ژینگەیەکی پاک و ڕێکوپێک ئارامیمان پێدەبەخشێت و دواتر مێشکمان کارامەتر دەبێت. کاغەز و هەر شتێک کە پێویستت پێی نییە فڕێ بدە و ڕووی کارەکانت پاک بکەرەوە.

٨/  فێربوونی زمانی نوێ

بەپێی توێژینەوەیەک، قسەکردن بە دوو زمان یان زیاتر مێشک لە دابەزینی مەعریفی دەپارێزێت. دەرکەوتووە کە کەسانی دوو زمانە لە ئاستی زیرەکیدا نمرەی بەرزتریان هەیە. جگە لەوەش ئەم کەسانە لە تاقیکردنەوەکانی مەعریفی تەنانەت لە تەمەنی پیریدا بەرزترین نمرە بەدەست دەهێنن. و ئەمەش تەنانەت ئەگەر زمانی دووەمیش وەک گەورەساڵێک فێری بووبێت.

     هۆڵی وەرزشی مێشک: ناوت تۆمار بکە بۆ وانەکانی ئینگلیزی یان ئیسپانی...یان هەر زمانێک. هەوڵبدە فیلمەکان بە وەشانی ئەسڵی (بە ژێرنووس یان بەبێ ژێرنووس) سەیر بکەیت، گوێت لەگەڵ زمانە نوێیەکە ڕادێ و هەوڵی زیادە بۆ تێگەیشتن لە دیالۆگەکان هاندەرێکی باش دەبێت بۆ مێشکت.
فێربوونی تەختەکلیل واتا کیبۆرد یان داکتیلۆگران واتا مەکینەی چاپگەر کە هاندەرێکی سەرەکیە یاخود بروانە لاپەڕەیەکی پڕ نوسین و لە ماوەی ٥ چرکەدا دواتر هەوڵ بدە بێ سەیرکردنی ناوەرۆکی لاپەرەکە بنوسیتەوە لە بەرنامەی دهاتوودا ووردەکاری ئەم خاڵە دەخەینە ڕوو

٩/ خەوتنی پێویست

بەپێی لێکۆڵینەوەیەک، زۆر یان کەم خەوتن پەیوەندی بە پیربوونی مەعریفیەوە هەیە. بۆ کەسێکی پێگەیشتوو، خەوتن کەمتر لە ٦ کاتژمێر یان زیاتر لە ٨ کاتژمێر دەبێتە هۆی پیربوونی پێشوەختەی مەعریفی، ئەمەش بەڵگەی ئەنجامە خراپەکانی ئەو تاقیکردنەوە مەعریفیانەی کە ئەنجام دەدرێن.

کوالیتی باشی خەوتن بنەڕەتییە بۆ کارکردنی دروستی جەستە و خۆشگوزەرانیمان. هەردوو کەمخەوی و زۆر خەواڵووی کاریگەری لەسەر ئەنجامدان و کاتی وەڵامدانەوە و سەرنجدان هەیە.

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: بۆ پاراستنی پاکوخاوێنی خەوێکی باش، باشتر وایە هەندێک ڕۆتینت هەبێت. هەوڵبدە هەمیشە لە هەمان کاتدا بخەویت و لە خەو هەڵبستیت. ئەگەر مەیلی کەم خەوتنت هەیە، هەموو ڕۆژێک کەمێک زووتر بخەویت، وردە وردە. پێش خەوتن تەکنەلۆژیای نوێ جێبهێڵە، چونکە ڕووناکی شاشەکە کاریگەری لەسەر خەوتنت دەبێت. پلەی گەرمییەکی خۆش، تا دەتوانیت دەنگێکی کەم (تۆپەکان دەتوانن زۆر کاریگەر بن لە دابڕاندنی تۆ لە ژاوەژاوی دەوروبەرت) و کەشێکی تاریک ئێمە یارمەتیت دەدەین باشتر بخەویت
١٠/ خوێندنەوە
توێژینەوەکە دەریخستووە ئەو کەسانەی کەم دەخوێننەوە، توانای مەعریفی گشتی کەمتر نیشان دەدەن. ئەم کەسانە لە خێرایی پرۆسێسکردنی زانیاری و سەرنجدان و زمان و بیرکردنەوەی ئەبستراکتدا نمرەی کەمتریان هەیە، بە بەراورد بەو کەسانەی زیاتر ڕاهاتوون بە خوێندنەوە
بەپێی چەند توێژینەوەیەک، ئەم ئاستە کەمترە لەو کەسانەی کە کەم دەخوێننەوە، کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر توانای مێشک هەیە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ زیانەکانی مێشکدا. ئەو کەسانەی ئاستی خوێندنیان بەرزترە توانای مێشکیان بەکاردەهێنن بۆ قەرەبووکردنەوەی تێکچوونی مەعریفی بەهۆی تەمەنەوە. واتە پلاستیسیتی کارایی قەرەبووکەرەوەی زیاتر نیشان دەدەن، وەک لە سەرەوە باسمان کرد. ئەمەش دەتوانێت بە یەکسانی بۆ ئەو کەسانە بگرێتەوە کە ڕاهاتوون بە خوێندنەوە

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: ئەگەر حەزت لە خوێندنەوەیە، زۆر باشە. ئەگەر لە لایەکی ترەوە حەزت لە ئەدەب نییە، هیچ کێشەیەک نییە. چەندین شتی تر هەیە کە دەتوانیت تاقی بکەیتەوە. دەتوانیت دراما بخوێنیتەوە، خوێندنەوەی ئاسانتر و چێژبەخشتر. دەتوانیت چاپەمەنی و ڕۆژنامە و گۆڤارەکان لەسەر ئەو بابەتانە بخوێنیتەوە کە جێگەی سەرنجتانە. تۆ هەمان سوودەکانی خوێندنەوەی ڕۆمانێک قبوڵ دەکەیت کە خوێندنەوەی گۆڤاری ناشناڵ جیۆگرافیک. تەنها پەیوەندی بە چالاک هێشتنەوەی دەروونەوە هەیە.

وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک

ڕاهێنانی دەروونی بۆ مێشکێکی تەندروست:
١١/ مەشقی یۆگا و مێدیتەیشن بکە

بەپێی ئەم توێژینەوەیە، پراکتیزەکردنی مێدیتەیشن گۆڕانکاری درێژخایەن لە مێشکدا بەرهەم دەهێنێت. ئەو کەسانەی کە چەند ساڵێکە مێدیتەیشن دەکەن توانای زیاتری مێشکیان نیشانداوە (ماددەی مێشک زیاتر نەرم و نیان دەبێت، ئەمەش مانای خێراتر پرۆسێسکردنی زانیارییە). ئەمەش بەڵگەی زیاترە لەسەر پلاستیسیتی مێشک، و چۆن مێشکمان بەپێی ئەزموونەکانمان دەگونجێت و دەگۆڕێت

بەپێی ئەم توێژینەوەیەی تر ٢٠ خولەک مەشقی یۆگا بۆ باشترکردنی خێرایی و وردبینی لە تاقیکردنەوەکانی بیرەوەری کارکردن و کۆنترۆڵی ڕێگریکردن (توانای ڕێگریکردن لەکاتی پێویستدا بەکاردەهێنرێت). ئەم پێوەرانەی مێشک پەیوەستن بە توانای بەردەوامبوونی سەرنج و ڕاگرتن و بەکارهێنانی زانیاری نوێ

پراکتیزەکردنی یۆگا و مێدیتەیشن یارمەتیدەرمانە بۆ بەکارهێنانی سەرچاوە دەروونییەکانمان بە شێوەیەکی کاراتر. هەروەها فشار و دڵەڕاوکێ کەمدەکاتەوە، بەمەش ئەدای کارکردنمان باشتر دەبێت

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: یۆگا و مێدیتەیشن هەمووی توڕەیی لەم ڕۆژانەدا. دۆزینەوەی پۆلێک بۆ تۆ قورس نابێت بۆ ئەوەی فێری پراکتیزەکردنی یەکێک یان دیسیپلینەکەی تر بیت. ئەگەر ناتەوێت ناوت تۆمار بکەیت بۆ پۆلێک، ئەوا ڕاهێنەری یۆگا و مێدیتەیشن زۆرن لە یوتیوب کە دەتوانن فێرت بکەن بەبێ ئەوەی پێویستت بە دەرچوون لە ماڵەکەت بێت

١٢/ خواردنی باش و دوورکەوتنەوە لە ماددە هۆشبەرەکان
وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک
تەندروست بخۆ
ئەوەی دەیخۆیت کاریگەری لەسەر مێشکت دەبێت. هەبوونی خۆراکی تەندروست یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی مێشکمان بە گەنجی بمێنێتەوە و ڕێگری دەکات لە دابەزینی توانای مەعریفی. زانراوە کە هەندێک جۆری خۆراک یان "خۆراکی سەرسوڕهێنەر"، سوود بە تەندروستی جەستەیی و دەروونیمان ناگەیەنێت ئەگەر بە جیا بخورێت. هەروەها ئەوەش زانراوە کە خۆراکی دەوڵەمەند بە سەوزە و میوە و کەمی خۆراکی پێش کوڵاو یارمەتیدەرە بۆ باشترکردنی تەندروستیمان. ئەوان نەک هەر ڕێگری لە ژمارەیەکی زۆر لە نەخۆشییەکان دەکەن، بەڵکو پیربوونی جەستەیی و مەعریفیش دوادەخەن
کحول و تووتن و ماددە هۆشبەرەکان بە گشتی، جگە لەوەی بەشدارن لە زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە هەموو جۆرە نەخۆشییەک، بەشدارن لە پیربوونی پێشوەختەی مێشک
     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: ئەگەر دەتەوێت فێری خواردنی تەندروست بیت، باشتر وایە ڕاوێژ بە کەسێکی پسپۆڕی تەندروستی بکەیت کە پسپۆڕە لەو بوارەدا: پسپۆڕانی خۆراک. پشت بە ئامۆژگاری و ڕێجیمێکی مۆدێرن مەبەستە. میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو زیاتر بخۆ. گرنگی بە خواردنی شەکر و چەوری مەدە. تا کەمتر کحول بخۆیتەوە باشترە و داوای یارمەتی بکە بۆ وازهێنان لە جگەرەکێشان

١٣/ ئاگاداری تەندروستی دەروونی خۆت بە: ئاستی فشاری دەروونیت کۆنتڕۆڵ بکە!

تووشبوون بە تێکچوونی دەروونی و هەبوونی شێوازی بیرکردنەوەی نەرێنی کاریگەری نەرێنی لەسەر باشیمان هەیە. بەڵام توێژینەوەیەک دەریدەخات کە کاریگەری لەسەر دۆخی مێشکمان هەیە لە درێژخایەندا. تووشبوون بە خەمۆکی، تێکچوونی دڵەڕاوکێ یان جۆرێکی تری نەخۆشی دەروونی، ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشی بیرچوونەوە زیاد دەکات

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: بە تەکنیکەکانی ئیسراحەت ئاستی فشار و دڵەڕاوکێت کۆنتڕۆڵ بکە. جگە لەمەش یۆگا، مێدیتەیشنی زەین، گوێگرتن لە مۆسیقا دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێت. خۆبەگەورەزانینت بچێنە، واز لە بیرکردنەوە نەرێنییەکان بێنە و هەستەکانت لەسەر کاغەز بنووسە (ئەمە یارمەتیت دەدات هەڵسەنگاندنیان بۆ بکەیتەوە و چڕییەکەی کەم بکەیتەوە). ئەگەر تووشی هەر کێشەیەکی دەروونی بوویت، دوودڵ مەبە لە وەرگرتنی یارمەتی لە پزیشکی پسپۆڕی تەندروستی دەروونی (پزیشکی دەروونی یان دەروونناس، پەیوەندی بە کێوە بکەیت)

١٤/ ئەنجامدانی چالاکی نوێ

توێژینەوە نوێیەکان باس لەوە دەکەن کە نوقمبوون لە چالاکییە کات بەسەربردنەکاندا کە هەوڵدان و تەحەددا بۆ دەروون دروست دەکات کە کارکردنی مەعریفی دەگۆڕێت و لەوانەیە ڕێگری لە تێکچوونی مەعریفی بکات

جگە لەوەش فێربوون بەڵێنی تەندروستی دەروونی دەدات، بەپێی ئەم توێژینەوەیە. چالاک ڕاگرتنی دەروون و فێربوونی شتی نوێ کە لەسەر مێشکی تەندروست و درێژخایەنمان پەرەی سەندووە. مێشک وەک ماسولکەیەک وایە، ئەگەر بەکاری نەهێنیت دەشێوێت

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: فێربە کاری نوێ بکەیت، گرنگ نییە لەو کارەدا باش نەبیت، گرنگ ئەوەیە کە کاتێکی خۆش بەسەر بەریت. فێربە یاری شەترەنج، دورین، کاری دەستی، وێنەکێشان، نووسین، ژەنینی ئامێرێک

١٥/ لەگەڵ هاوڕێ و خۆشەویستان کۆببنەوە

پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان مێشکمان هاندەدەن، یارمەتی دەدات بۆ ماوەیەکی زیاتر چالاک و گەنجی بمێنێتەوە. جگە لەوەش پەیوەندی کۆمەڵایەتی ئاستی فشاری دەروونی کەمدەکاتەوە، مۆڕاڵمان باشتر دەکات، بەمەش یارمەتیدەرە بۆ گرنگیدان بە تەندروستی دەروونیمان
هەرگیز چآوەڕوانی پاداشت مەکە بەرامبەر دۆستەکانت، هەرگیز لە کاتی پیدانی کات بە هاوڕێکانت پەشیمان مەبە،خۆواردنەوە لە ناوەوەی خۆت زەهرێکە کوشندەترینە، هەرگیز ئاوات بە کەسانی دیکە مەخوازە، تەندروستیەکی باش هەموو سامانی کەسانێک دێنێت کە لە ژیانیان وونکردوە بە زینوێتیی مردوون و هەست بە خۆیان ناکەن، زۆرن ئەوانەی راکەراکی ژیانیانە و نازانن بۆ نە لیی دەخۆن و نە چآویان بە لەشساغی و هەبوونی چواردەوریان خۆشە ، بۆیە گەر بڕوانیتە ڕووخساریان زۆر جیاوازیان هەیە لەگەڵ تەمنیاندا
     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: کاتێکی زیاتر لەگەڵ ئەو کەسانە بەسەر بەرە کە ئازیزن بۆت (بەتایبەت ئەگەر ئەم کەسانە ئەرێنی بۆت بگوازنەوە)، کەسانی نوێ بناسە، بەشداری گروپە کۆمەڵایەتییەکان بکە

  ١٦/ هەرکاتێک توانیت مێشکت بەکاربهێنە
بەکارهێنانی مێشکت باشترین ڕێگایە بۆ ئەوەی لەدەستی نەدەیت. تەکنەلۆژیا نوێیەکان زۆر باشن چونکە ژیانمانی ئاسانتر کردووە، بەڵام مێشکمانی تەمبەڵیتر کردووە. پێشتر هەوڵێکی زۆری دەویست بۆ فێربوون و بیرهێنانەوە. ئەمڕۆ زۆرێک لە ئەرکەکان ئۆتۆماتیکی دەبن. هەوڵبدە پێش ئەوەی حاسیبە، جی پی ئێس یان گووگڵ دەربهێنیت، دەرفەتێک بە مێشکت بدەیت.
هەرگیز ئازاری ئەو کەسانە مەدە بە هەر جۆرێک بێت کە لە زانستا قووڵبوونەتەوە هەوڵ بدە شتیان لێوە فێربیت نەک حەسوودی و یاخود نەرێنیانە وەڵامیان بدەیتەوە ئەمە لە دوای جێهێشتنی ئەو کەسانە ڕێژەیەکی زۆر لە ڕیشالە دەمارەکانی مێشک دەپسین و  یەکناگرنەوە و ئەگەر بە نەخۆشیەکانی بیرچوونەوە زیاد دەکات،
گرنگ نیە تۆ تا جەندت خوێندوە بەراورد لەگەل ئەو کەسانەی لە تۆ کەمتریان خوێنەوە دەبێت تۆ خوێندنت کردبێت و لەو ماویەدا هیچ ورزشێکی مێشکت نەکردبێت و کەسانێکی چواردەورت کەمریان خوێندبێت و بەڵام هەمیشە وەرزشی یان جیمناستیکی مێشکیان کردوە ، لە ناو زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا ئەم جۆرە کەسانەی هەمیشە وەرزشی یان جیمناستیکی  میشکیان کردوە بە درۆزن ناو دەبرین بەڵام بێ ئاگا لەوەی هەموو ژیانیان لە وەرزشی یان جیمناستیکی  میشک و یۆگاو ئیمیدیتەیشندا بە سەر بردوە و لە هومو ئان زەمانێکدا توانای بیرکردنوەیان زۆر بەرزە و وە وەک کەسیكی زۆر ئاسایی دەژین ئەگەر توانایی داراییشاین زۆر بەرز بێت
     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: هەوڵبدە کارە بیرکارییەکان چارەسەر بکەیت بەبێ ئەوەی حاسیبەکەت دەربهێنیت، بەکارهێنانی جی پی ئێس سنووردار بکە و هەوڵبدە داتاکان بە تەنیا لەبیر بکەیت. حیسابات لە زۆربەی چالاکییەکانی ژیانی ڕۆژانەدا بەشدارە: لە کاتی بازاڕکردندا، بۆ ئەوەی بزانیت ئایا بڕە پارەیەکی لەو شێوەیە بەس دەبێت... لەبیرکردن و لیستی وشەکان، بۆ نموونە لیستی کڕینەکان، و پێوانەکردنی ئەو کاتەی کە پێویستت بوو بۆ لەبیرکردنی (کۆمێنت خێراتر لەبیرکردن ).
١٧/ بڕێک بێدەنگی بە مێشکت بدە
بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەک، دوو کاتژمێر بێدەنگی لە ڕۆژێکدا دەبێتە هۆی زیادبوونی دروستبوونی دەمار، واتە لەدایکبوونی دەمارە نوێیەکان، لە ناوچەی هیپۆکامپوس (پەیوەندیدار بە بیرەوەری و فێربوون و هەستەوە). جگە لەوەش دەرکەوتووە کە بەرکەوتن بە ژاوەژاوی بەردەوام دەتوانێت کارکردنی مەعریفی تێکبدات.

     وەرزشی یان جیمناستیکی مێشک: هەوڵبدە هەموو سەرچاوەکانی ژاوەژاوی ناپێویست لەناوببەیت. تا ئەو جێگایەی کە دەتوانیت ئامێری بێدەنگی ناوماڵ بەکاربهێنە، تەلەفزیۆنەکە وەک ژاوەژاوی پاشبنەما بەکارمەهێنە... ڕۆژانە ٢ کاتژمێر تەرخان بکە، یان ئەو کاتەی کە دەتوانیت، بۆ ئەوەی لە زۆرترین بێدەنگی تەواودا بیت (گوێچک دەتوانێت زۆر یارمەتیدەر بێت). گوێ لە مۆسیقا بگرە، بەڵام ئارامیشی لێ بگرە. دەرکەوتووە کە پشوودانی دوو خولەکی لە نێوان هەر گۆرانییەکدا (هێواش و بێدەنگ)، کاریگەری ئارامکەرەوەی ئەمانە زیاد دەکات
گوێگرتن لە موزیکە عرفانیەکان نەک ئەو دەنگ و باسانەی کە لە ژیاندا دەتترسێنێت
لەم ١٧ خاڵەی باسمان کرد بزانە چی دەتوانیت بیکەیت بۆ ئەوەی یارمەتی مێشکت بدەیت بە باشی کاربکات و بە گەنجی و تەندروست بمێنێتەوە. بەڕاستی دەتوانین یارمەتی مێشکمان بدەین بۆ دروستکردنی دەمارەخانە نوێیەکان، تەنانەت کاتێک کە پێشتر گەورە بووین. ساندرین تورێت ڕوونی دەکاتەوە کە دەتوانین چی بکەین بۆ هاندانی لەدایکبوونی دەمارەخانە نوێیەکان
زۆر سوپاس بۆ خوێندنەوەی ئەم بابەتە! ئایا هیچ ڕاهێنانێکی تری مێشک دەزانیت؟ دوودڵ مەبن لە بڵاوکردنەوەیان لەگەڵ ئێمە، بۆ ئەوەی سەرنجەکانتان بنووسن یان پرسیارەکانتان بکەن.
عەلی مەحمود موستەفا
سویسرا
٢٧/٢/٢٠٢٣

دواکەوتوویی کۆمەڵگا لە چیدا دەردەکەوێت و هۆکارەکانی و شێوە چارەسەرەکانی

دواکەوتوویی هاوڵاتیان بە شێوازی جیاواز تێبگەین بەپێی کۆنتێکست و ناوچەی پەیوەندیدار. لێرەدا چەند نموونەیەک لە دواکەوتنی باو و هۆکارە ئەگەرییەکانیان دەخەینەڕوو

     دواکەوتنی خوێندن: دەکرێت بەهۆی هۆکارە کۆمەڵایەتی-ئابوورییەکانەوە بێت وەک هەژاری، نەگەیشتن بە خوێندن، پێشوەختە یان کۆنەپەرستی ڕەگەزی یان نەتەوەیی، ئاستەنگی جەستەیی یان مەعریفی، نەبوونی پاڵنەر یان ئارەزووی فێربوون، کێشەی خێزانی، بەدخۆراکی، کێشەکانی تەندروستی دەروونی , هتد

     دواکەوتوویی تەکنەلۆژی: دەکرێت هۆکاری نەبوونی سەرچاوەی دارایی، نەبوونی سیاسەتی گەشەپێدانی تەکنەلۆژی، گەندەڵی، زۆر پشتبەستن بە تەکنەلۆجیای بیانی، نەبوونی لێهاتوویی یان ڕاهێنانی تەکنیکی، کولتوری بێ جووڵە یان بەرەنگاربوونەوەی گۆڕان و هتد بێت

     دواکەوتنی ئابووری: دەکرێت پەیوەست بکرێت بە کەمی وەبەرهێنانی گشتی یان تایبەت، لاوازی خواستی ناوخۆیی، نەبوونی هەمەچەشنی ئابووری، گەندەڵی، ململانێی سیاسی یان کۆمەڵایەتی، ناسەقامگیری ئابووریی گەورە، لاوازی دامەزراوە ئابوورییەکان، نەبوونی توانای کێبڕکێ و هتد

     دواکەوتوویی کۆمەڵایەتی: دەکرێت هۆکارەکانی وەک هەڵاواردن، دەستنەگەیشتن بە خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییە سەرەتاییەکان، پەراوێزخستنی گروپە لاوازەکان، توندوتیژی، ململانێی نێوان کۆمەڵگاکان، نایەکسانی داهات و دەرفەت و هتد

     دواکەوتنی ژینگە: دەکرێت بەهۆی پیسبوون، تێکچوونی ئیکۆسیستەمەکان، گۆڕانی کەشوهەوا، لەناوچوونی شوێنی نیشتەجێبوونی سروشتی، زیادەڕۆیی لە ئیستغلالکردنی سامانە سروشتییەکان و هتد
چاولێکەری و بەهەڵە لە ژیان تێگەیشتن و بە هەڵە روانین بۆ ژیان نەک پەرەدان بە بونیادنانی ژێرخانی ئابووری ووڵات و  لە زۆر ووڵاتدا بێبڕوابوون بە دەولەت و بانقەکان دەبێتە ئەم هۆکارانە
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئەم دواکەوتنانە دەتوانرێت بەیەکەوە ببەسترێنەوە و یەکتر بەهێز بکەن، بەمەش بازنەیەکی خراپ دروست دەبێت کە ئەستەمە بشکێنرێت. سەرەڕای ئەوە، هۆکارەکانیان زۆرجار ئاڵۆز و فرە هۆکارن، پێویستیان بە دەستێوەردانی یەکگرتوو هەیە کە لەگەڵ چوارچێوە ناوخۆییەکاندا بگونجێت بۆ چارەسەرکردنیان

چۆن چارەسەر دەکرێت

مامەڵەکردن لەگەڵ دواکەوتنی هاووڵاتیان بەندە بە سروشت و هۆکارە بنەڕەتییەکانی دواکەوتنەکە. بەڵام لێرەدا چەند نموونەیەک لەو ڕێوشوێنانە دەخەینەڕوو کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە چارەسەرکردنی ئەم کێشانە

     وەبەرهێنان لە پەروەردەدا: ئەمە ڕەنگە بریتی بێت لە دابینکردنی دەستڕاگەیشتنێکی یەکسان بە پەروەردە، ڕاهێنانی مامۆستایان، دروستکردنی ژێرخانی پەروەردەیی، ناساندنی بەرنامەکانی خوێندەواری گەورەساڵان و هتد

     هاندانی گەشەپێدانی تەکنەلۆژی: ئەمە دەتوانێت بریتی بێت لە دابینکردنی یارمەتییەکان بۆ کۆمپانیا دەستپێشخەرەکان، دروستکردنی ئینکوباتۆری تەکنەلۆژی، ڕاهێنانی کرێکاران لە کارامەیی تەکنیکی، دروستکردنی سیاسەتی لەبار بۆ گەشەپێدانی تەکنەلۆژیا و هتد

     هاندانی گەشەی ئابووری: ئەمە دەتوانێت بریتی بێت لە دروستکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ وەبەرهێنان، پێشخستنی کارگێڕی، هەمەچەشنکردنی ئابووری، باشترکردنی ژێرخانی، دانانی سیاسەتی باجی لەبار و هتد

     پەرەپێدانی گشتگیری کۆمەڵایەتی: ئەمە ڕەنگە بریتی بێت لە وەرگرتنی سیاسەتی دژە جیاکاری، پێشخستنی دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییە یەکسانەکان، کەمکردنەوەی نایەکسانی داهات و دەرفەتەکان، جێبەجێکردنی سیاسەتی پارێزەری کۆمەڵایەتی و هتد

     بەرەوپێشبردنی بەردەوامیی ژینگەیی: لەوانەیە ئەمە بریتی بێت لە دانانی سیاسەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبوون و تێکچوونی ژینگە، پێشخستنی بەکارهێنانی بەردەوامی سامانە سروشتییەکان، پەسەندکردنی سیاسەتەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا و هتد

گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە ئەم ڕێوشوێنانە تەواو نین و ڕەنگە جێبەجێکردنیان بەپێی چوارچێوە و پێداویستییە ناوخۆییەکان جیاواز بێت. جگە لەوەش سەرکەوتنیان بەندە بە بەشداری و پابەندبوونی هەموو ئەکتەرە پەیوەندیدارەکان، لەوانە حکومەتەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی، کەرتی تایبەت، کۆمەڵگا ناوخۆییەکان و تاکەکان

نانۆگەردیلەکان یان نانۆپەرتیکول چیەو چۆن دێتە بەرهەم و سوود و زیانەکانی
نانۆگەردیلەکان گەردیلەیەکی زۆر بچووکن کە قەبارەیان لە ڕیزبەندی چەند نانۆمەترێکە (1 نانۆمەتر = 10^-9 م). دەتوانرێت بە شێوەیەکی سروشتی یان دەستکرد بەرهەم بهێنرێت. نانۆگەردیلە دەستکردەکان بەگشتی بە بەکارهێنانی تەکنیکەکانی دروستکردنی کیمیایی یان فیزیایی بەرهەم دەهێنرێن

سوودەکانی نانۆگەردیلەکان زۆرن و جۆراوجۆرن. دەتوانرێت لە چەندین کاردا بەکاربهێنرێت، لە پزیشکی و ئەلیکترۆنیاتەوە تا وزە و ژینگە. تایبەتمەندییە فیزیایی و کیمیاییە ناوازەکانیان ڕێگەیان پێدەدات لەو کارانەدا بەکاربهێنرێن کە بە ماددە گەورەکان ناتوانرێت. بۆ نموونە دەتوانرێت نانۆگەردیلەکان بەکاربهێنرێت بۆ دروستکردنی مادەی بەهێزتر و سووکتر و کاراتر

بەڵام نانۆگەردیلەکان دەتوانن کەموکوڕیشیان هەبێت. نانۆگەردیلەکان ئەوەندە بچووکن کە بە ئاسانی دەتوانن بچنە ناو خانە و شانەکانی لەشەوە. کاریگەرییە درێژخایەنەکانی تەندروستی هێشتا بە خراپی تێگەیشتوون و لە ئێستادا بابەتی لێکۆڵینەوەی چڕ و پڕن. هەروەها نانۆگەردیلەکان دەتوانن ژەهراوی بن بۆ ژینگە ئەگەر بە باشی فڕێ نەدرێن

بە کورتی نانۆگەردیلەکان تەنۆلکەیەکی زۆر بچووکن کە قەبارەیان چەند نانۆمەترێکە. دەتوانرێت بە شێوەیەکی سروشتی یان دەستکرد بەرهەم بهێنرێت و لە چەندین کاردا بەکاردەهێنرێن. سوودەکانی نانۆگەردیلەکان زۆرن، بەڵام دەکرێت زیانەکانیشیان هەبێت، وەک مەترسییەکانی تەندروستی و ژینگە
ئەو کەرەستانەی کە لە ژیانی ڕۆژانەماندا لێی دروستکراون چین
نانۆگەردیلەکان لە زۆرێک لە کەرەستە و بەرهەمەکاندا لە ژیانی ڕۆژانەماندا بەکاردەهێنرێن. ئه‌مانه‌ هه‌ندێك نموونه‌ن

     جوانکاری: نانۆگەردیلەکان لە جوانکاریدا بەکاردەهێنرێن بۆ باشترکردنی پێکهاتە و شەفافیەت و کاریگەرییان. دەتوانن لە دژەخۆر و شێدارکەرەوە و ئەساس و سووراوی لێودا هەبن

     خۆراکەکان: نانۆگەردیلەکان لە خۆراکەکاندا بەکاردەهێنرێن بۆ باشترکردنی پێکهاتە و تام و تەمەنی ڕەفە. دەتوانن لە پاکەتەکانی خۆراک و زیادکەری خۆراک و تەواوکەری خۆراکدا هەبن

     ئەلیکترۆنی: نانۆگەردیلەکان لە ئەلیکترۆنیاتدا بەکاردەهێنرێن بۆ دروستکردنی ئامێری بچووکتر و بەهێزتر و کاراتر. دەتوانن لە شاشەی تەلەفزیۆن و کۆمپیوتەر و مۆبایلە زیرەکەکان و پانێڵە خۆرەکاندا ئامادەبن

     دەرمان: نانۆگەردیلەکان لە دەرمانەکاندا بەکاردەهێنرێن بۆ باشترکردنی کاریگەری و توانای بە ئامانجگرتنی خانە تایبەتەکانی لەش. دەتوانن لە دەرمانی دژە شێرپەنجە و دەرمانی دژە هەوکردن و دەرمانی دژە نەخۆشییە درمیەکان هەبن

     بەرهەمەکانی پاککردنەوە: نانۆگەردیلەکان لە بەرهەمە پاککەرەوەکاندا بەکاردەهێنرێن بۆ باشترکردنی کاریگەری و توانای لابردنی پەڵە و بۆنەکانیان. دەتوانن لە پاککەرەوەی پەنجەرە و تەعقیمکەر و بەرهەمە پاککەرەوەکانی زەویدا هەبن

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە بەکارهێنانی نانۆگەردیلەکان لەم بەرهەم و کەرەستانەدا لە زۆرێک لە وڵاتان ڕێکخراوە بۆ دڵنیابوون لە سەلامەتییان بۆ تەندروستی و ژینگە

زەرەرەکانی کامانەن لە ئەمڕۆداو چۆن خۆمان بپارێزین

تا ئێستاش کاریگەری نانۆگەردیلەکان لەسەر تەندروستی و ژینگە بە شێوەیەکی خراپ تێگەیشتوون، بەڵام هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان باس لەوە دەکەن کە دەتوانن لە کورتخایەن و درێژخایەندا کاریگەری نەرێنییان هەبێت. لێرەدا هەندێک لە زیانە ئەگەرییەکانی نانۆگەردیلەکان دەخەینەڕوو

     ژەهراویبوون: نانۆگەردیلەکان دەتوانن بچنە ناو خانەکان و شانەکانی ناو لەشەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی خانەکان و وەڵامدانەوەی هەوکردن. هەروەها هەندێک لە نانۆگەردیلەکان پەیوەندییان بە نەخۆشییەکانی وەک شێرپەنجە و ڕیشاڵی سییەکانەوە هەیە

     کاریگەری ژینگەیی: نانۆگەردیلەکان دەتوانن لە ژینگەدا کۆببنەوە و کاریگەری خراپی لەسەر زیندەوەرە زیندووەکان هەبێت، وەک ماسی و ڕووەک

     مەترسییەکانی بەرهەمهێنان: پرۆسەی بەرهەمهێنانی نانۆگەردیلە دەتوانێت مەترسی تەندروستی بۆ کرێکاران دروست بکات، لەوانەش بەرکەوتن بە ماددە کیمیاییە مەترسیدارەکان

گرنگە هەنگاو بنرێت بۆ پاراستن لە کاریگەرییە نەرێنییە ئەگەرییەکانی نانۆگەردیلەکان. لێرەدا چەند هەنگاوێک دەخەینەڕوو کە دەتوانیت بیگریتە بەر

     دوور بکەوەرەوە لەو بەرهەمانەی کە نانۆگەردیلەیان تێدایە کاتێک دەتوانیت، یان ئەو بەرهەمانە هەڵبژێرە کە تاقیکراونەتەوە و پەسەندکراون بۆ سەلامەتییان

     ئامێری پاراستنی کەسی گونجاو بەکاربهێنە ئەگەر کار لەگەڵ نانۆگەردیلەکان دەکەیت

     ئەو بەرهەمانەی کە نانۆگەردیلەیان تێدایە بە شێوەیەکی دروست فڕێ بدە، لەوانەش پەیڕەوکردنی ڕێنماییەکان بۆ دووبارە بەکارهێنانەوە و فڕێدانی پاشماوەی مەترسیدار.

     پشتگیری لە توێژینەوەکان بکەن لەسەر کاریگەرییەکانی نانۆگەردیلەکان لەسەر تەندروستی و ژینگە، بە مەبەستی باشتر تێگەیشتن لە مەترسییە ئەگەرییەکانیان

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە نانۆگەردیلەکان لە زۆرێک لە وڵاتان ڕێکدەخرێن، کە ئامانج لێی دڵنیابوونە لە سەلامەتییان بۆ تەندروستی و ژینگە. بۆیە زۆر گرنگە ڕێنماییە ڕێکخراوەییەکان جێبەجێ بکەیت کە لە وڵاتەکەتدا کارپێکراون

پڕۆژەی ئاوی دینامیسەیشن یان  ئاوی پێکهاتەدار نووسینی عەلی مەحمود موستەفا
Structured or dynamic water
پێشەکی نوسینی ئەم راپۆرتەم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانێکی پێش ئیستا کە زیاتر لە ٤ لیتر ئاوی دینامیسەیشنم لە سویسراوە بردەوە بۆ کوردستان و بۆ ئەوەی ئەم پڕۆژەیە لە کوردستان بخرێتە کارەوە بەڵام بە داخەوە بە نائومیدی وازم لی هێنا کە ماوەی پێنج ساڵ خەریکی توێژینەوە بووم و پارەیەکی خەیالیم تیا سەرف کرد ، بە واز لەوە بهێنین بێینە سەر ئەوەی بۆ لە ئەوروپا ئەم پرۆژەیەم نەکرد ، وەڵامەکە لێرەوە سەرداوێکمان دەداتێ کە تۆی خوێنەریش سەرەلەقەیەکی بۆ بکەیت و لات گرنگ بێت، ئایا دەزانن لە ئەوروپا و سەرانسەری دونیا ڕۆژانە بە ملیۆنان تەن کلۆر دەکرێتەوە ئاوەوە و دەرخواردی ئەم خەڵکە دەدرێت، ئایا دەزانن بە هەزارەها کۆمپانیا پارەیەکی خەیالیان دەست دەکەوێت، بێ گومان چۆن پڕۆژەیەکی وا دەچێتە بواری جێبەجێ کردنەوە کە گەورەترین زەرەر لە کۆمپانیاکانی کلۆر ە دەرمانسازی دەدات ، نوقتە سەری دێڕ
ئێشتاش درەنگ نیە کە کوردستان هەوڵی خۆی بدات و پرۆژەی ئاوی دینامیسی بخاتە کار و بە کەمترین تێچوو زۆرترین قازانجی مرۆیی لێ دەکەوێتەوە
خۆ ئەگەر قازانجی هاوڵاتیانی تیا بێت ئەوە بە کاری باش بۆ حکومەتی هەرم دێتە ژمار و ئەگەر نەیکات بە مەترسی بۆ سەر حکومەت دێتە ژمار
لە سویسرا ١٢ دەریاچە هەیە و لە ئێستادا ئاوی سویسرا بە رێژەیەک پاکە کە بوەتە کشێە بۆ ماسیەکانی ئەم ١٢ دەریاچەیە واتا ئاوەکە جێی خوادنی ماسیەکانی گرتۆتەوە

ئێستا با بێینەوە سەر هۆکاری سەرەکی پیسبوونی ئاوی عێراق بە گشتی و مەترسیەکانی
ستراکتۆر یان دینامیکی ئاوی و باشترین دژە زیندەیی هەیە ئەوەندە زۆرە کە سوپای ئەمریکا ئەم ئاوەی لە عێراق و ئەفغانستان بەکارهێناوە ، تەنها یەک مۆلیکول لە ملیۆنان مۆلیکولی ئاوی خواردنەوە دەبات بۆ لەناوبردنی هەموو ئەو میکرۆبانەی کە لە برینێکدا هەن سەرۆک کۆماری  ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پێکهاتەی ئاو بەکاردەهێنێت بۆ تەعقیمکردنی دەستەکانی، بۆیە پێم سەیر بوو چۆن دەکرێت بە تۆمارکردنی زانیاری تایبەتمەندی نوێ بەدەستبهێنم بەڵام پێکهاتەی کیمیاییەکەی وەک خۆی دەمێنێتەوە یەکەمجار سەیری پێکهاتەی کیمیایی ئاوم کرد بەڵام بۆ هەمووان سەرسام بوو ئەوە هات بۆ هیچ چونکە پێکهاتەی کیمیایی زۆر کەمتر گرنگە لە پێکهاتەکەی کاتێک باس لە پێکهاتەی ئاو دەکەین، قسە دەکەین لەسەر ڕێکخستنی ئەم مۆلیکولانە لە شێوازی مۆلیکولەکانەوە، لە ئاوەکەوە کە بەیەکەوە گرووپ دەکات ئەم کۆکراوەی ئەتۆمانە پێیان دەوترێت کلیجستەر و زاناکان گریمانەیان کردووە کە پۆلەکان بە جۆرێک وەک  خانەکانی بیرەوەری کە ئەوانەی دەوروبەری لەسەر شریتێکی موگناتیسی تۆمار دەکرێن زاناکان گومانیان نییە کە ئاو بگۆڕێت کاتێک گڵۆپێک داگیرسێنرێت یان لە ژێر کاریگەری کێڵگەیەکی کارەبایی ئاوەکە ڕەنگە بگۆڕێت لێکۆڵینەوەکانی ئێستامان بەم ئاراستەیە دەجووڵێت

عێراق وڵاتێکە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە ناوچەیەکدا کە لە ئێستاوە سەرچاوە ئاوییەکان سنووردارە بەداخەوە پیسبوونی ئاو کێشەیەکی گەورەیە لە عێراقدا سەرچاوەکانی پیسبوون بریتین لە ڕژانی پیشەسازی، پاشماوەی ناوماڵ و کاریگەرییەکانی شەڕ ئەم دۆخە کاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگە و تەندروستی دانیشتووان هەیە
هۆکارەکانی پیسبوونی ئاو لە عێراق
چەند هۆکارێک بەشدارن لە پیسبوونی ئاو لە عێراقدا یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکان چالاکیی پیشەسازییە، بەتایبەتی لە کەرتی نەوت و کیمیاییدا کۆمپانیاکانی ئەم کەرتانە زۆرجار مادەی کیمیایی ژەهراوی بڵاودەکەنەوە بۆ ناو ڕووبار و دەریاچەکان
هەروەها پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی کێشەیەکی گەورەیە لە عێراق زۆرجار ئاوی ژێر زەوی بەهۆی دزەکردنی تانکی ئاوەڕۆ و پاشماوەی بیناسازی و دەردانی پیشەسازییەوە پیس دەبێت

هەروەها ململانێ چەکدارییەکان بەشدارییان لە پیسبوونی ئاو لە عێراقدا کردووە تۆپبارانەکە زیانی بە ژێرخانی ئاو و دامەزراوەکانی پاککردنەوەی ئاوەڕۆ گەیاندووە و بووە هۆی پیسبوونی ئاو

کاریگەریەکانی پیسبوونی ئاو لە عێراق
پیسبوونی ئاو زۆر کاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگە و تەندروستی خەڵکی عێراق هەیە زۆرجار ماسی و گیاندارە ئاوییەکانی دیکە تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر زنجیرە خۆراکی دەبێت

هەروەها خەڵکی ناوچەکە کە ئاوەکە بۆ خواردنەوە و چاندنی بەروبووم بەکاردەهێنن، کاریگەرییان لەسەرە خواردنەوەی ئاوی پیس دەبێتە هۆی نەخۆشی وەک سکچوون و تایفۆید و ئاوسانی جگەری جۆری منداڵان بە تایبەتی تووشی ئەم نەخۆشیانە دەبن

جگە لەوەش پیسبوونی ئاو کاریگەریی ئابووری لەسەر وڵات هەیە لەدەستدانی بەرهەمی بەروبووم و پێویستی چارەسەرکردنی ئاوی پیس بۆ کۆمەڵگا و حکومەتە ناوخۆییەکان تێچووی زۆری دەوێت

چارەسەری ئەگەری
زۆر گرنگە ڕێوشوێنی کەمکردنەوەی پیسبوونی ئاو لە عێراقدا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە پێویستە حکومەتە ناوخۆیی و نیشتمانییەکان پێکەوە کاربکەن بۆ پەرەپێدان و جێبەجێکردنی یاسا و ڕێساکان بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ئاو

هەروەها پێویستە پیشەسازییەکان هان بدرێن بۆ جێبەجێکردنی پراکتیزە دۆستەکانی ژینگە کۆمپانیاکان دەبێت لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت لەبەرامبەر دەردانی ژەهراویەکانیان

هەروەها گرنگە وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئاوی کوالیتی بەرزدا بکرێت ئەمەش دروستکردنی وێستگەی پاککردنەوەی ئاوی پیس و باشترکردنی ژێرخانی دابەشکردنی ئاوی خواردنەوە دەگرێتەوە

لە کۆتاییدا، پەروەردەکردنی خەڵک لەسەر مەترسییەکانی خواردنەوەی ئاوی پیس و ئەو هەنگاوانەی کە دەتوانن بیگرنەبەر بۆ پاراستنی تەندروستی خۆیان و ژینگە، زۆر گرنگە

ئەنجام
پیسبوونی ئاو کێشەیەکی گەورەیە لە عێراق پێویستە حکومەتە ناوخۆیی و نیشتمانییەکان پێکەوە کاربکەن بۆ دانانی چارەسەری درێژخایەن بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ئاو ئەمەش لەوانەیە دانانی یاسا و ڕێساکان بۆ بازرگانی، وەبەرهێنان لەخۆبگرێتا

ئاو هەمیشە بۆ مانەوەی کۆمەڵگا مرۆییەکان بەنرخ بووە وەک توخمێکی سەرەکی ئاودان و خۆراکدان، بەڵام وەک ڤێکتەرێک بۆ ئاسۆی ئابووری و سەربازیش بەم شێوەیە بۆ چەندین سەدە، کەشتیوانی ڕووبارەکان و کابۆتاژ زیاتر تەواوکەری ڕۆیشتنی وشکانی مرۆڤ و کاڵاکان بوون وە، بە هاوبەشی، نیشتەجێبوونی شارەکان، دروستکردنی قەڵاکان، لە سەردەمی کۆن، سەدەی ناوەڕاست یان مۆدێرن، وەڵامی ئەو لۆژیکانە دەدەنەوە کە پەیوەستن بە بەکارهێنانی ئاوەوە چ وەک توخمێکی بەرگری و پاراستن، چ لە ڕێگەی کانی و کانیاوەوە، بەڵکو وەک توخمێکی بنەڕەتیش هی ژيان

لە مێژووی هاوچەرخدا ئەم داتا سیستماتیکیانە بەردەوامن ئەوان لە هەمان کاتدا لەگەڵ پێکهاتە مرۆییەکان ئاڵۆزتر بوون، بەو پێیەی دەوڵەتە نەتەوەییەکان دیدگای جیۆپۆلەتیکی و جیۆستراتیژی خۆیان زیاد کردووە ئەمەش ئەوە دەردەخات کە تا چەند فەزای ئاوی جێگەیەکی ستراتیژی بەرچاویان لە یاری زلهێزەکاندا هەیە ئەمڕۆ بە لەبەرچاوگرتنی بەهێزبوونی بەردەوامی بازرگانی نێودەوڵەتی لە کۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە، لە بەرامبەر پاشخانی جیهانگیری بازرگانی، ژینگەی دەریایی و ڕووبارەکان ناوەندییە لەبەرئەوەی 90%ی ئەم هاوردە-هەناردەکردنانە لە ڕێگەی دەریاوە ئەنجام دەدرێن ئەمەش بەپێویستی دەزانێت ئاستەنگی لە دەستەبەرکردنی ئاسایشی وڵاتەکەیدا دروست بکات لە بەرامبەر هەوڵدان بۆ ناسەقامگیرکردنی تۆڕەکانی تیرۆریستی و چەتەی دەریایی، کەم تا زۆر پەیوەندیدارن، توانای کاریگەرییان لەسەر ناوچە بەندەرەکان یان لێدان لە دووری کەم تا زۆر دوور لە کەناراوەکانەوە هەیە لە بەرامبەردا، ئێستا زلهێزەکان ئامرازی کارکردنی دەریایی و دوورخراوەیی و تاکتیکی و ستراتیژی تادێت پاڵاوتەتر بەدەست دەهێنن
ئاو، لە دڵی ستراتیژییە سەربازییەکان: نەگۆڕێکی مێژوویی
بە لەبەرچاوگرتنی ژینگەیەک لە گۆڕانکارییەکی چاکنەکراودا

بە دڵنیاییەوە لە تشرینی دووەمی ٢٠٠٢ لیژنەی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (CESCR) بە ڕوونی سەلماندی کە ئاو یەکێکە لە مافە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ سەرەڕای ئەوەش، واقیعەکە ئاڵۆزترە و بە نادڵنیایی جیۆپۆلەتیکی دیاری کراوە

گۆڕانکارییە چارەسەرنەکراوەکانی کەشوهەوای جیهانی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی ئاو کە لە درێژخایەندا کەم تا زۆر کاردانەوەی قووڵی دەبێت لەسەر دابەشبوونی دانیشتوانی کەناراوەکان، لەگەڵ سروشتی نامیوانداری ئەو زەویانەی کە وشک بوونە
2بەم هۆیانەوە، تا ساڵی 2050، گەرمبوونی جیهان دەتوانێت
 بەبێ ئەوەی لەبیرمان بچێت کە ئاو لە لایەکی دیکەوە بە لەبەرچاوگرتنی کەمییەکەی لە ناوچە جوگرافییە گەورەکاندا، قەدەرە ببێتە "زێڕێکی شین"ی ڕاستەقینە
سەرەڕای ئەو هەوڵانەی بۆ بەرەنگاربوونەوەی پاشەڕۆ و بە باشترین شێوە سوودوەرگرتن لە سەرچاوە ئاوییەکان دراون، بەڵام مەزەندە دەکرێت کە تێکچوونی هاوسەنگی نێوان خەڵک و سەرچاوەکان لە دەوروبەری ساڵی ٢٠١٠-٢٠١٥ کاریگەر بێت بیست و پێنج ساڵ لەمەودوا ٩٠٪ دانیشتوانی جیهان شارنشین دەبن؛ واتە زیاتر لە ٤٧ ملیار کەس بەڵام لە ئێستادا نزیکەی ٣ ملیار کەس لە ئێستادا دەستیان بە خزمەتگوزارییەکانی پاکوخاوێنی نەگەیشتووە
ئەم کەرتە، لە ئەنجامدا، ئەمڕۆ بابەتی
زیاتر لە 40%ی دانیشتوانی جیهان لە دەوری 250 حەوزی ڕووباری سنووربەزێن دابەشکراون
سەختییەکانی بەڕێوەبردنی هاوبەشی نزیکەی 300 حەوزی سەرەکی
 ئەمەش بۆ ئەم دانیشتووانە، پابەندبوون بە هاوبەشکردنی سەرچاوە ئاوییەکانیان دەگەیەنێت بە مەترسی گرژییە شاراوەکان، ململانێی کەم تا زۆر کۆنکرێتی، ئەو وڵاتانەی کە سەرچاوەکانیان لێیە، دەتوانن وەسوەسەیان بۆ دروست بکرێت کە لە پێگەی بەسوودەوە یاری بکەن
لە ڕووبارەکانەوە تا کەناراوەکان، بەردەوامیی ئامانجە ستراتیژییەکان
بەگشتی ستراتیژی سەربازی هەمیشە ئاوی وەک سەرمایەیەک یان لاوازییەک لە بەرامبەر نەیارێکدا یەکخستووە: بە هەوڵدان بۆ دەربازبوون لە ڕووبارێک، ڕووبارێک، بۆ لافاوکردنی فەزای دیاریکراو، بە هەوڵدان بۆ وشککردنەوەی کانیاوەکان، بیرەکان، بەو هۆیەوە لاوازکردنی توانای بەرگری هێزێکی گەمارۆدراو یان هەڵاتن لە ژینگەیەکی سروشتیدا؛ وەک کردەی سۆڤیەتەکان لە ئەفغانستان، دژی بەرخۆدانی موجاهیدەکان (١٩٧٩-١٩٨٩) مێژووی سەربازی چەندین نموونەی دەپارێزێت کە ڕووبارێک دەتوانێت کەم تا زۆر سنووری دەستکردیش پێکبهێنێت مرۆڤ بە تایبەتی بیر لە ڕوبیکۆن دەکاتەوە، کە نموونەیەکی ناسراوە، کە دەردەکەوێت، لە سەدەی یەکەمەوە پێش زایین، هەم وەک سنوورێک لە نێوان پارێزگاکانی ڕۆمان و سیسالپین گال، هەم وەک سنوورێک کە ئەنجومەنی پیران بەزاندنی قەدەغە دەکات، بۆ گەیشتن بە ڕۆما، بۆ هەموو ژەنەڕاڵ لەگەڵ لەشکرەکانی
جولیۆس قەیسەریش لە ساڵی 49 پێش زایین پشتگوێی دەخات ج-سی
لە چوارچێوەیەکدا کە لە کۆتاییدا ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی بەهۆی کودەتا دووبارەبووەکانەوە تێکچوو
بە هەمان شێوە ئەو بڕینانەی کە پێی دەوترێت بڕینی تەڕ دەتوانن توخمە سروشتییەکان پێکبهێنن کە لەبارن بۆ کردەوە سەربازییەکان بۆ نموونە ئەمە لە شەڕی ڕووباری هارتس لە ٣١ی ئازاری ١٩٠٢دا ڕوویدا، کاتێک "یارمەتیدەرانی" بەریتانی و کەنەدی کۆمۆنوێڵس لە شوێنی یەکگرتنی ڕووبارەکانی هارتس و براک لە باشووری ئەفریقا ڕووبەڕووی نزیکەی ٢٥٠٠ بۆر بوونەتەوە هەروەها ڕیۆ گراندە لە مێژووی ئەمریکادا ڕەنگدانەوەی تەحەدا و سنوورێکی مێژووییە، بەتایبەتی لە دڵی جەنگی مەکسیک و ئەمریکا لە ساڵانی ١٨٤٦-١٨٤٨ مێژووی ژێر کیشوەری ئەمریکا، بەم شێوەیە، شەڕە ناوخۆیی و کۆلۆنیالیەکان دەهێنێتەوە یاد کە پیاوان دەبوو خۆیان لەگەڵ ژینگە سروشتییەکدا بگونجێنن کە بە توندی بەهۆی کەشوهەوای گەرم و ئیستواییەوە لە قاڵب دراوە

هەروەها لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا، ڕووبارەکان لە هێرشەکانی پلانداناندا زۆر گرنگ بوون، بە تایبەتی وێستگەکانی کارەبایان بەهۆی بۆردومانی ستراتیژییەوە کرانە ئامانج ناوچە بەندەرەکان، بە هەمان لۆژیک، لە دڵی هێرشە درەوشاوەکاندان کە مەبەست لێی شکاندنی داینامیکی کردەوە دەریاییەکانی نەیارن لە شەوی ٢٧ بۆ ٢٨ی ئازاری ١٩٤٢، بەندەری سانت نازار بوو بە ئامانجی هەڵکوتانە سەر (ئۆپەراسیۆنی گالیسکە) لەلایەن کۆماندۆ دەریاییەکانی بەریتانیا - ژمارە ٢ کۆماندۆ - کە نزیکەی سی فەرەنسی بەشدارییان تێدا کرد ئەم هێرشە ئیپیکییە، بەو پێیەی کە کۆماندۆکە نزیک بوو لە لەناوچوون، مەبەست لێی لەناوبردنی تاکە بەندەری وشک بوو لە زەریای ئەتڵەسیدا، کە توانای جێگیرکردنی کەشتی جەنگی تیرپیتزی هەبوو ئەم هەڵمەتە بوێرانە، مەترسیدارە، ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە لە هەموو سوپای مۆدێرنەکانی ئێستادا گرنگییەکەی بەردەوام بووە: کردەی دوورخراوەیی کە مەبەست لێی کارکردنە لە کەناراوەکاندا ڕێبازێکی میتۆدی کە ئێستا ڕەگێکی پتەوی لە مێشکی تیۆریست و پراکتیککارانی سەربازیدا داکوتاوە بەڵام زیاتر لە نیو سەدە لەمەوبەر، تێڕوانینێکی داهێنەرانە بوو بۆ فەزا و کردار، نزیک بوو لە بێ وێنە و بە یەدەگێکی زۆرەوە لەبەرچاو گیرا
لە ڕووی مێژووییەوە دەتوانین مەزەندە بکەین کە یەکەم هەڵمەتی ئەم

هەروەها ئاو دەتوانێت بەشداربێت لە کردەی خۆپارێزی لە نەشتەرگەرییەکی نەرێنیدا لە سەردەمی جەنگی چین
ژاپۆنییەکان، چینییەکان درێغییان نەکرد لە لافاوکردن، لە ساڵی ١٩٣٨، ئەو ناوچانەی کە سوپای ژاپۆن دەبوو پێشڕەوییان تێدا بکات، بە لەناوبردنی ئەو دایکانەی کە لەسەر ڕووباری زەرد دانراون لە سەروبەندی ئۆپەراسیۆنی ئۆڤەرلۆرد، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٤، لەسەر ڕێنماییەکانی مارشال ئێروین ڕۆمێل (١٨٩١-١٩٤٤)، ناوچەیەکی فراوان لە دایبەکانەوە لافاو کەوتن بە مەبەستی شکاندنی زەبری چالاکییە ئاسمانییەکانی هێزەکانی هاوپەیمانان لە نۆرماندی بە هەمان شێوە، ڕوباری ڕاین، لە ئەوروپای ڕۆژئاوا، بەشێکە لە گێژاوی نێوان دەوڵەتانی وڵاتانی هاوسنوور، بە شێوەیەکی سەرەکی فەرەنسا و ئەڵمانیا، کە پەیوەندییەکانیان بە یادەوەرییە کارەساتبارەکان، لە سەردەمی ناپلیۆنەوە، سێ ململانێی گەورە، پەڵەدار دەمێنێتەوە

بەرەو کۆتایی جەنگی کۆریا، لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٥٣، هێزی ئاسمانی ئەمریکا دایکی ئاودێری تۆکسانی لە باکوور لەناوبرد؛ کە دەبێتە هۆی لافاوکردنی دۆڵی هێرشەکانی ئەم جۆرە لە دژی دایکەکانی چاسان، کووۆنگا، کوسۆنگ نوێ دەکرێنەوە، ئەمەش وایکرد نزیکەی 80%ی ئاوی پێویست بۆ چاندنی برنج دابین بکرێت چەند ساڵێک دواتر بۆردومانەکانی ئەمریکا بۆ سەر ڤێتنام باکوور، لە کاتی جەنگدا لە ساڵی ١٩٥٧ تا ١٩٧٣، زۆرێک لە دایکەکانی لەناوبرد، کە بووە هۆی لەدەستدانی بەرهەمەکان، بووە هۆی برسێتی کە زیاتر لە ٢ ملیۆن قوربانی لێکەوتەوە

هەروەها ژینگەی دەریایی و ڕووبارەکان دەیسەلمێنن کە شوێنی دزەکردن و سیخوڕی و ئەرکی بەرکەوتنی وریایە، بەبێ ئەوەی ئەرکەکانی ڕووپێوی و هێرش و لەناوبردنی ئامانجەکان بشارێتەوە لە کاتی جەنگی هیندۆچین، یان "جەنگی یەکەمی ڤێتنام"، کۆماندۆکانی هێزی دەریایی، بەتایبەتی لە نێوان ساڵانی ١٩٤٨ و ١٩٥٤، لە کۆچینچینا، لە کەنداوی سیام، لە کەنارەکانی ئانام و لە تۆنکین، کاریان دەکرد هەروەها "جەنگی دووەم"ی ڤێتنام شوێنی پێکدادانەکان بوو لەسەر میکۆنگ یان تاڵاوەکان هێزە تایبەتەکانی ئەمریکا، بە تایبەتی سیلەکان8
8SEALs (Sea-Air-Land) کۆماندۆ/مەلەوانە دەریاییەکانن
لە هەموو جۆرە ژینگەیەکدا شکاوە و بەلەمەکانی دەوریە شەڕیان لە نێوان وشکانی و ئاودا ئەنجامدا بۆ ڕێگریکردن لە ڕۆیشتنی پێداویستییە نهێنییەکان بۆ ڤێتمین با پێشتر هێما بۆ ئەوە بکەین کە بڕینە تەڕەکان چەندە هەموو گرنگییەکەی خۆیان پاراستووە؛ بەڵگەی چالاککردنەوەی هەمان ئەم یەکە ڕووبارانە، کە لە دوای جەنگی ڤێتنامەوە خەوتبوو ئێستا سوپای ئەمریکا لە عێراق دامەزراندووە

دۆخی نیشانەدار لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
زۆر نموونەی تریش ڕاستەوخۆ پەیوەستن بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە کە پێدەچێت ناسەقامگیرترین ناوچەی جوگرافی بێت لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە بە تایبەتی لە ڕێگەی گرژییەکانی ئیسرائیل و فەلەستینەوە بەم شێوەیە ئاو لە دڵی زۆرێک لە ئۆپەراسیۆنەکاندا بووە بۆ ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨ەوە شەڕەکانی بەناو عەرەبی و ئیسرائیل بەشدارییان کردووە لە چەسپاندنی سیستماتیکی دەوڵەتی جولەکەکان لە چەسپاندنی بنکە خاکییەکانی و بە ئامانجگرتنی ناوچە تایبەتەکان کە لەبارن بۆ دابینکردنی بڕێکی بەرچاو لە ئاودا بەم شێوەیە لە کۆتایی جەنگی شەش ڕۆژەدا (٥-١١ی حوزەیرانی ١٩٦٧) دەوڵەتی جوولەکە بەرزاییەکانی جۆلانی کۆنترۆڵکرد، نزیکەی پەنجا کیلۆمەتر وەک فڕین لە دیمەشق و کەناری ڕۆژئاوا و ئاوی زەویەکانیەوە (کە بەم شێوەیە وا دەکات بتوانرێت ڕووپۆش بکرێت چارەکێک لە بەکارهێنانی ئاوی ئیسرائیل)، بە لەبەرچاوگرتنی کۆنترۆڵی ستراتیژی سەرچاوەکانی ئوردن و دەریاچەی تبریا، لە دڵی دووبارەبوونەوەی گرژییەکان لەگەڵ سوریا وە کاتێک ئەمە لەگەڵ دژایەتییە سیاسی-ئاینی و نەتەوەییەکان تێکەڵ دەکرێت، دۆخەکە دەبێتە شتێکی دانەبڕاوە

بۆ تورکیا ڕووبارەکانی دیجلە (1899 کم) و فورات (2700 کم درێژی) کە سەرچاوەکەیان لە کوردستانەوەیە، ڕووبارێکی گرنگی ستراتیژین، جارێکی دیکە هەڵگری گرژیی سنووربەزێنە، بەتایبەتی نێوان ئێران و عێراق، لە دەوروبەری شەتل -عەرەبی
بەم پێیە ئەم دێڵتا هەستیارە لە دڵی شەڕی ئێران و عێراقدا بوو
لوتکەی دوو ڕووبارەکە لە ناوچەیەکی دێڵتایک کە درێژییەکەی نزیکەی ١٧٠ کم، لە کەنداوی عەرەبی-فارس، شوێنێکی بەرزی کەشتیوانی پەیوەستە بە بازرگانی هەستیار بە هایدرۆکاربۆنەکانەوە لە ڕووی ڕەهایەوە، تورکیا لە ڕووی دابەشکردنی ئاوی "سروشتی"ەوە پێگەیەکی ستراتیژی گەورەی هەیە، بەو پێیەی دەتوانێت یاری بە لێشاوی ڕووبارەکان بکات، لە ڕێگەی سیستەمی گەورەی بەنداوەکانەوە کە وردە وردە لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکانەوە دروستکراون بیناسازییەکان کە بەشێکن لە گەشەپێدانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لەوانەش بەنداو و وێستگەکانی کارەبای ئاو
بەرنامەی GAP لەسەر بنەمای دروستکردنی ٢٢ بەنداو و

بە لەبەرچاوگرتنی ئەم کەیسە کۆنکرێتییانە، ئێمە بە ڕوونی گرنگی ستراتیژی پەیوەست بە سیاسەتەکانی شووتیکردنەوە هەست پێدەکەین
بازاڕی شووتی ئاو بە 50
ئاوی دەریا بۆ زلهێزەکانی کەنداوی عەرەبی-فارس، کە کوێت لە پێشەنگیدایە؛ و، لە ئاستی جیهانیدا، بۆ هەموو دەوڵەتەکانی ئەم ناوچە فراوانە، لە نێوان ئەفریقا و ئاسیا، کە پێدەچێت ڕوو لە ئیستغلالکردنی ئێلدۆرادۆی نوێی زێڕی شین بکەن هەروەها ئەمەش کێشەی ئاسایش لە ڕووی دابینکردن و بەرهەمهێنانی ئاوی شیرین، لە دۆخی گرژی نێوان دەوڵەتەکاندا دروست دەکات بەم شێوەیە کارگەکانی لابردن ئامانجی ستراتیژی بۆ عێراق پێکهێنا، بۆ نموونە لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکاندا، لە کاتی پلانەکەیدا بۆ داگیرکردنی کوێت
لەشکرکێشییەک کە عێراق بە ئیدعای ئەوەی کە


بۆ بۆردومانکردن و لەناوبردنی وێستگەکانی کارەبای ئاوی یان ئەتۆمی - وەک ئەوەی لە ٧ی حوزەیرانی ١٩٨١دا ڕوویدا، لەگەڵ لەناوبردنی ڕیاکتۆری ئەتۆمی تاقیکاری ئۆسیراک، باشووری ڕۆژهەڵاتی بەغدا لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوەئەم ڕیاکتۆرە ئەتۆمییە تاقیکارییە 70 مێگاواتە نەبووە
- لە داهاتوودا زیاد دەکرێت، ئەوەی کارگەکانی بەرهەمهێنانی ئاوی شیرین و سیستەمی دابینکردنی ئاو
لە عێراق، ئەو ئۆپەراسیۆنە جۆراوجۆرانەی کە ئەنجامدراون، بەتایبەتی لە ساڵی ١٩٩١
 بە شێوەیەکی سیستماتیکی، پرسیارێکە کە کاریگەری لەسەر دانیشتوانی مەدەنی هەبێت، بە پێشخستنی دۆخێکی پشێوی لەبار بۆ نائارامی ناوخۆیی، بۆ فشارخستنە سەر ئەو دەسەڵاتەی کە لە شوێنی خۆیدایە کە ئەوکاتە لە ئێستاوە بە توندی قۆرخ کراوە بەهۆی بەڕێوەبردنی کاروباری سەربازییەوە هەر لە ساڵی ١٩٧٧دا دوو پرۆتۆکۆڵ قەدەغەیان دەکرد، بەڵام بەبێ ئەوەی لەلایەن هەموو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پەسەند بکرێت، هەر کارێکی سەربازی دژی یەدەگی ئاوی خواردنەوە و "کارەکانی ئاودێری"، جا چ وەک بەنداو، دایک یان وێستگەی کارەبای ئاو بەڵام ئەم توخمە بنەڕەتیانەی کە لە یاسای مرۆیی نێودەوڵەتیدا هەن، لە حاڵەتی ململانێی نێوان دەوڵەتەکاندا کارپێناکرێن، هەروەها لە حاڵەتەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆردا کارپێناکرێن ئەمەش فرەیی حاڵەتی ئیستسناء دروست دەکات، نزیکەی تا بێکۆتایی، ئەمەش بەندە بە تێڕوانین بۆ ئەو تەحەددایانەی کە دەخرێنە بەردەم دەوڵەتێک کە ئەو جۆرە کردارە سەربازییانە ئەنجام دەدات

لێرەوە پەیوەندی نێوان دیدگا ستراتیژییەکان و دەرئەنجام/کاریگەرییە ژینگەییەکان بەدوای خۆیدا دێنێت بەڕاستی بەکارهێنانی هێز دەبێت واقیعی ژینگەیی لەبەرچاو بگرێت بە تایبەتی کاتێک ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان دەبنە هۆی لەناوبردنی کۆمەڵگەی بەندەری پیشەسازی و پاڵاوگەکان کە دواتر ناوچە کەنارییەکان بۆ ماوەیەکی زۆر پیس دەکەن
تاڵاو و ناوچە خۆڵەمێشیەکان

لە بەرامبەردا ئاو پەیوەندییەکی نزیک بە چەمکی "ناوچەی خۆڵەمێشی"ەوە هەیە کە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە ئەو ناوچە ترانس-دەوڵەتانە پێناسە دەکات کە کاریگەری ناسەقامگیری درێژخایەنیان لەسەرە لە بابەتی بێ یاسادا، لە ژێر کاریگەری شەڕەکانی نێوان دەوڵەتەکاندا ، و پەرەپێدانی ڕێکخراوە تاوانکارییە نێودەوڵەتییەکان (CTOs) یان مافیاکان زاراوەی شەڕی نێوان دەوڵەتەکان ڕەنگدانەوەی بوونی دۆخی ململانێیە لە نێوان لایەنە سیاسییەکان و/یان گروپە نەتەوەییە دژبەرەکانی نەریتی
ئەم شەڕە ناوخۆییانە دەتوانن ببنە سنوور بەزاندن، بەهۆی

ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان یان ڕێکخراوە تاوانکارییە سنوورییەکان (CTO) وەک دەزانین، لەگەڵ بازرگانیکردنە نێودەوڵەتییەکان و تیرۆری ژینگەییدان، بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان پارەدار بکەن و بودجەیەکیان هەبێت بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە نیمچە سەربازییەکانیان کە پاڵنەر و دەستکردە ئایینییە ساختەکان زیاد دەکرێن، کە بە ئەنقەست وروژێنراون بۆ شەرعیەتدان بە کردەوە هێرشبەرەکان دژی ڕۆژئاوایەک، بە دڵنیاییەوە بەکاربەری سەروو و بەزەحمەت ڕوونن سەبارەت بە کاریگەرییە مێژووییەکانی لەسەر دۆخی ئێستا، بەڵام کە بە هەڵە هەموو ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانیش چڕ دەکاتەوە
چەتەی دەریایی و تیرۆر، بەڵای نوێ؟

لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، بەڵام لە کەناراوەکانی ئەفریقا (ڕۆژئاوا و قۆڕنی ئەفریقا)، چەتەی دەریایی
کردەوەکانی چەتەی دەریایی لە سەرانسەری جیهان لە دە
هەروەک چۆن کردەوە تیرۆریستییەکان نزیکەی هەڕەشەی هەمیشەیی بن، کە لەلایەن زلهێزەکانەوە زۆر بە جددی وەردەگیرێن ئەم دۆخە بە لەبەرچاوگرتنی ڕێگا دەریاییە ستراتیژییەکان بۆ وڵاتانی ئاسیا، بەتایبەتی چین، تایوان و ژاپۆن، کە گرنگن بۆ دابینکردنی سەرچاوەی وزە (هایدرۆکاربۆن) و بەرهەمە بەرهەم هێنراوەکان، کە بە گەرووی مەلاکادا تێدەپەڕن، جێگەی نیگەرانییە درێژی ئەم ناوچەیەی کەشتیوانی نزیکەی ٩٠٠ کم، لەڕادەبەدەر مەترسیدارە بۆ کەشتییە تانکەر و کۆنتێنەرەکان (زیاتر لە ٥٠ هەزار لە ساڵێکدا لە دەریای چین) لە بەرامبەر دزەکردنە دەریاییەکان جگە لەوەش، ئەو دوورگە زۆرانەی کە نزیکەی ٢٥ هەزار دوورگەیان هەیە، لەبارن بۆ ئەم کردەوە نیمچە سەربازییانە، کە لەم ساڵانەی دواییدا توندوتیژیان زیاتر بووە
بەڵای چەتەی دەریایی لە نێوان 15 بۆ
 هەروەها ئیکۆ-تیرۆریزمیش بۆ ئەمە زیاد دەکرێت، کە بە تایبەتی لەلایەن بزووتنەوە بناژۆخوازە ئیسلامیەکانەوە ئەنجام دەدرێت، یان تەنانەت لەلایەن کەمینە نەتەوەییەکانیشەوە کە بەهۆی داواکارییە بەهێزەکانەوە دەجووڵێنرێن، دژی کۆمپانیا فرەنەتەوەییەکان، بۆ ئەوەی مافەکانیان لەسەر ژینگەی خۆیان یان سەرچاوە سروشتییەکان دووپات بکەنەوە زەوت کراوە

لە کیشوەری ئەفریقادا نموونەی زۆرن بۆ ناوچە هەستیارەکان کەیسی نەیجیریا لەبەرچاو بگرن
نەیجیریا شەشەم گەورەترین هەناردەکاری جیهانە، لەگەڵ هەندێک
پێشەنگی بەرهەمهێنەری نەوتی ئەفریقا، و بە تایبەتیتر دێڵتای نەیجەر (26,000 کم2 لەگەڵ کەناراوەکانی 250 کم) دێڵتای نیجەر تووشی دابەشبوونی قووڵی نەتەوەیی دەبێت، کە بەهۆی تەماحی نەوتەوە سووتەمەنی پێدەدرێت، پێکدادان لە نێوان بازرگانانی "زێڕی ڕەش"دا ڕوودەدات کارمەندانی کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان ڕووبەڕووی کردەوەی تێکدان و ڕفاندن دەبنەوە؛ بۆ هەر کردارێک کە ئاسمیلە بێت لەگەڵ کردەوەکانی تیرۆری ئیکۆ لەم ناوچەیە دێڵتایکەدا، کە بەهۆی توندوتیژیی میلیشیا چەکدار و ڕێکخراوەکانەوە کە تادێت باشتر دەبن، چەقێنراون بۆیە حکومەت ئۆپەراسیۆنەکانی تۆڵەسەندنەوە لە ناوچەی پۆرت هارکۆرت چڕتر دەکاتەوە، بە پشتیوانی بەتایبەتی ئەو مەیجەرانەی کە کۆمپانیای ئەمنی خۆیان لەوێ بەکرێ دەگرن تەنانەت کۆمپانیای شیڤرۆن تا ئەو شوێنە دەڕوات کە ڕکابەرییە تەقلیدییەکەی نێوان ئیجاوس و ئیتسێکیریس بقۆزێتەوە بە چەکدارکردنی ئەم دووەمیان بۆ ئەوەی دەستوەردان بکەن لە دژی ئەو گروپە دەستنیشانکراوانە

سەبارەت بە هەڕەشە تیرۆریستییەکان stricto sensu کە قورسایی لەسەر شارە ڕۆژئاواییەکانە، تەحەدای هەمیشەیی پاراستنی شوێنەکانی دابەشکردنی ئاو سەرهەڵدەدات لە ڕاستیدا ڕوونە کە لە سەردەمی شەڕی دژی هەڕەشە تیرۆریستییەکان، بەکارهێنانی ئامرازە کیمیایی، بەکتریا یان تەنانەت تیشکییەکان دەتوانێت کاریگەری کارەساتبار لەسەر دانیشتوانی بەکاربەر هەبێت
نوێکردنەوەی شەڕە دەریاییەکان

لە ئێستادا هەندێک ململانێی کەم یان کەم چڕی شایەتحاڵی ڕەهەندێکی دەریایی و ڕووبارن بەم شێوەیە هێزی دەریایی ئیسرائیل لە قەیرانی هاوینی ٢٠٠٦ی لوبنان ئۆتۆمبێلێکی کۆرڤێتێکی دزێوی لە جۆری هانیت لەدەستدا کە بە مووشەکێکی دروستکراوی ئێران کەوتبووە خوارەوە، کە لەلایەن میلیشیاکانی حزبوڵڵایەوە تەقێندرابوو بە هەمان شێوە کەشتییە سەرزەوییەکانی ئیسرائیل، لەنێویاندا بەلەمەکانی دەوریەی پلەی هێرتز، وەک سەکۆیەکی پێشبینیکردن بۆ هەڵمەتەکانی کۆماندۆ دەریاییەکانی ئیسرائیل بەرەو باشووری لوبنان لە چوارچێوەی شەڕی دژی هەسەدەدا کاری کردووە هەروەها ئوردن بە شێوەیەکی نەریتی بەشداری دەکات لە دزەکردنی کۆماندۆکانی ئیسرائیل بەرەو هەڵوێستی چالاکوانانی فەلەستین و بە پێچەوانەوە، لە پەیوەندی لەگەڵ خزمەتگوزارییە تایبەتەکانی سوریا، کۆماندۆکانی فەلەستین بەرەو ئیسرائیل

لە سریلانکا پێکدادان لەنێوان هێزەکانی حکومەت و پڵنگەکان ڕوویدا
تامیلەکان (پڵنگەکانی ئازادی تامیل Eelam-LTTE) لە کۆتایی هاوینی ٢٠٠٦دا، قەزاکانی باتیکالۆا و ترینکۆمالی (ڕۆژهەڵاتی دوورگەکە)یان گرتە سەر شانۆ بە مەبەستی کۆنترۆڵکردنەوەی کەناڵێکی ئاودێری کە کەوتە ژێر دەستی تامیل کۆنتڕۆڵکردن و بەم شێوەیە هەڕەشەی لە دابینکردنی ئاو بۆ زەوییە حکومییەکان کرد لە سەرەتای مانگی ئەیلولدا، سوپای ئەمریکا کۆنترۆڵی سامپوری کردەوە، کە خاڵێکی ستراتیژی بوو کە ڕێگەی بە تامیلەکان دا هێرش بکەنە سەر بنکەی ئاسمانی دەریایی ترینکۆمالی، لە کەنارەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی دوورگەکە هەروەها پێکدادانەکان لە تشرینی دووەمی ٢٠٠٦دا شەڕێکی دەریایی لە دەریای بەندەری ترینکۆمالی لێکەوتەوە، کە چەندین بەلەمی خێرای هێزی دەریایی سریلانکا لەناوچوون هەروەها هەڕەشەکانی کردەوەکانی تامیلەکان دژی پێگەکانی حکومەتی بەندەرەکان دەگۆڕێت بۆ هەڵمەتی نیمچە خۆکوژی لەلایەن بەلەمەکانی پڕ لە تەقەمەنی

لە ئەنجامدا لۆژیکی زلهێزەکان ئەوەیە کە توانای سەربازی خۆیان بگونجێنن، بۆ ئەوەی بتوانن مامەڵە لەگەڵ هەڕەشە فرەجۆرەکاندا بکەن، کە پۆتانسێلی هێرشبەری گەریلا یان ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان، لە دوای ئەلقاعیدە، تا دێت ترسناکتر و مامەڵەکردن زیاتر دەبێت لەگەڵ ئەگەرەکانی بەرپەرچدانەوەی چالاکییە ئابووری و داراییە نێودەوڵەتییەکان
کاردانەوەی زلهێزەکان

دوور لە بەشێک لە لۆژیکی تاکەکەسی، ڕێبازی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا بۆ خۆپاراستن و سەرکوتکردن بەشێکە لە چوارچێوەیەکی بەکۆمەڵ، لەگەڵ دامەزراندنی هاوپەیمانی و هاوبەشی لەگەڵ زلهێزەکانی نێوان کیشوەرەکان
هاوکاری دەریایی و چاکسازی گشتی لە دوکتورینە سەربازییەکان

زلهێزەکان ستراتیژی نوێ و ئامرازی سەربازی نوێیان داڕشتووە بۆ ئەوەی بتوانن لە هەموو پانیەکاندا کار بکەن و لە هەمان کاتدا کارایی و خێرایی ئاشت بکەنەوە ئەمەش پێش هەموو شتێک بە زیادبوونی هێزی هێزە دەریاییە نێودەوڵەتییەکان بەدی دێت، بەپێی بنەمای هاوکاری کۆمەڵگە (کردەوەی دەریایی لە چوارچێوەی پەیوەندییەکانی یۆرۆ-دەریای ناوەڕاست، مانۆڕی بەردەوام لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە نێوان وڵاتانی ناوچەکەدا
با بۆ نموونە مەشقی کۆبرا گۆڵد بهێنینەوە، کە هەر
 ئەوان توانای پێشبینیکردنی هێزە تایبەتەکانی پێشوەختە جێگیرکراو، بەتایبەتی لەناو هێزەکانی چالاکیی دەریایی لەگەڵ کۆماندۆکانی دەریایی و پەرەپێدانی یەکەکانی دوورخراوە بە یەکەوە لەگەڵ سەربازە دەریاییەکانی سوپای فەرەنسا بۆ نموونە، یان هێزی دەریایی ئەمریکا ( USMC) سوپای ئەمریکا لە ڕاستیدا توانای هەمەلایەنەی هێزی دەریایی ئەمریکای بە شێوەیەکی بەرچاو بەهێزتر کردووە، کە سوپایەکی ڕاستەقینە لە خۆیدا ڕاستییەکی نیشانەیی، هێزەکانی دەریایی لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٠٠دا پێکهاتە دوورخراوەکانیان لە ڕێگەی لیواکانی گەشتیاری دەریاییەوە چالاککردەوە، لە بەردەوامی لیواکانی دوورخراوەی دەریایی کە سەرچاوەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ١٩٥٠
پەیوەندییان بە یەکەی گەشتیاری (ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکانەوە
 بەڵام، لە هەمان کاتدا، چەمکە ستراتیژییە نوێیەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە کردەوەی بەرفراوان کە ڕەهەندێکی ئاسمانی یان دوورخراوەیان هەیە لە ناوچەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی دەریایی یان بە چالاکییە بەهێزەکانی کەنار دەریاکان، دەبێت دوور بخرێنەوە بۆ ئەوەی هاوسەنگی ناوچەکە تێک نەچێت چونکە، لە کۆتاییدا، هەر دەستێوەردانێکی سەربازی یان تیرۆریستی (کە بۆیە دەبێت لە ڕێگەی سیاسەتی ئاسایشی ناوخۆییەوە ڕێگری لێبکرێت)، بەدەر لە ڕەچاوکردنی تاکتیکی و ستراتیژی تەنها، دەتوانێت لێکەوتەی کارەساتبار لەسەر ئیکۆسیستەمەکان و ژینگەی تەندروستی ئیکۆسیستەمی هەبێت

هەروەها لە ساڵی ٢٠٠٥ ئەمریکا میساقێکی نوێی پلاندانانی پەسەند کرد کە مەبەست لێی یەکخستنی سروشتی بنەڕەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی وزە بوو، لەوانەش بە تایبەتی ئاو و بەڕێوەبردنی سروشتی ئەم بەنرخترین مادەی خاو، لە ڕێگەی ستراتیژی وزەی سوپای ئەمریکا بۆ دامەزراندنەکان (ستراتیژ) و پلانی هەڵمەتی وزە و ئاوی سوپا بۆ دامەزراندنەکان (پلانی کەمپەین) بەنیازی ئەوە بوو لە ماوەی بیست و پێنج ساڵی داهاتوودا یەکبگرێتەوە بۆ ئاراستەیەکی هاوبەش ئامانج هەم دەستەبەرکردنی یەدەگی ئاوە، هەم کەمکردنەوەی پشتبەستن بە سووتەمەنی بەردینی و هەم لە کۆتاییدا دەستەبەرکردنی سەرچاوەی وزە و بەتایبەتی سیستەمی دابەشکردنی دابینکردنی ئاوە
یەکەکانی نوخبە

بەڵام لە سەرووی هەمووشیانەوە زلهێزەکان توانای هێزە تایبەتەکانیان بەهێزتر کردووە لە چوارچێوەی ناوچە دەریاییەکان یان کەنار دەریاکاندا، بە پلەی یەکەم ئەرکی هەواڵگری ئەنجام دەدەن، کە لە ڕێگەی ئۆپەراسیۆنە پێشکەوتووەکانەوە بەدەست دەهێنرێن؛ زانیاری کە وا دەکات بتوانرێت ئەو زانیاریانەی کە لە ئاستی ستراتیژیدا هەڵگیراون پشتڕاست بکرێتەوە و نوێ بکرێتەوە ئەمە زۆربەی کات زانیارییە سەبارەت بە ناوچەی نیشتنەوە بەڵام هەروەها ئەو ئامانجانەیە کە دەبێ لە قووڵایی ئەو خاکەدا بەدەست بهێنرێن کە چالاکییە سەربازییەکە لەسەری ئەنجام دەدرێت
دەتوانرێت چالاکیی کۆماندۆ دەریاییەکان بە
 لە لایەکی دیکەوە، ڕەنگە داوا لە ئەندامانی یەکە تایبەتەکانیش بکرێت کە خۆیان بۆ چالاکییەکی گەورەی دەریایی ئامادە بکەن دزەیان کردووە وەک پێشەکی ڕاستەقینەی ئامێرێک، بەم شێوەیە بە کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەیەکی دیاریکراو، جێبەجێکردنی ئامرازەکانی پشتیوانی دەکەن کەواتە کە ڕێگەیان پێدەدات دەستوەردان بکەن لەسەر ئامانجە بەناو ستراتیژییەکان، قووڵتر لە هێڵە دژبەرەکاندا

ئێمە بە ڕوونی دەتوانین ئەو ڕۆڵە ببینین کە ئەم جۆرە هێزە پێشبینیکراوانە دەتوانن بیگێڕن چالاکییەکەیان دەتوانێت هێلیکۆپتەر یان دەریایی بێت بۆیە سەیر نییە کە هەموو هێزە دەریاییەکان ئەگەری بەکارهێنانی کۆماندۆی هێرشبەر کە توانای سواربوونی کەشتییە گوماناوییەکانیان هەیە، لە ڕووی بەرەنگاربوونەوەی چەتەی دەریایی یان بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بەهێزتر دەکەن لە فەرەنسا، وەک دەزانین، کۆماندۆکانی دەریایی لەم بوارەدا لە ڕێگەی فەوجی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و ڕزگارکردنی بارمتەکانەوە (ECLOT) کە تایبەتمەندە لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری دەریایی، سەرکەوتوون
بە فەرماندەیی ئەفسەرێکی کۆفۆسکۆ، GCMC پێکهاتووە لە
 جگە لە سیخوڕی تاکتیکی پێش ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان و کردەوەی وێرانکاری یان تێکدان، ڕەنگە بانگەوازی کۆماندۆ دەریاییەکان بکرێت بۆ پاراستن یان چۆڵکردنی هاووڵاتییان و هەروەها کەسایەتییە تایبەتەکان

هەروەها نابێت هەوڵەکانی کۆمپانیا گەورەکانی کەشتیوانی پشتگوێ بخەین بۆ پاراستنی بیناکانی خۆیان تا ئەو جێگایەی کە دەتوانین، بە تەیارکردنی بە سیستەمی جۆراوجۆری ڕێگریکردن
asives (پردی کارەبایی، ئاگادارکەرەوەی کەڕکەر، کوێرکردنی گڵۆپی گەڕان، کارمەندانی چەکدار و هتد) بە مەبەستی پاراستن لە هەر کردارێکی تیرۆریستی یان سواربوونی دوژمنکارانە

سەبارەت بە پاراستنی کەناراوەکان و چوونە ژوورەوەی قووڵی ئەو شوێنانەی کە پێیان دەوترێت بڕینی تەڕ (ڕووبار، ڕووبار)، سوپای ئەمریکا زیاتر لە ساڵێک لەمەوبەر یەکەکانی دەوریەی چالاککردەوە کە لە کاتی جەنگی ڤێتنامدا هەرگیز لە چاودێریکردنی ڕووبارەکان نەوەستاون و دێڵتاکان، بە تایبەت ڕووباری میکۆنگ ئەمەش شایەدی گرنگی بەردەوامی ژینگە ئاوییەکانە
له‌ داهاتوودا ?

بۆ بیست ساڵی داهاتوو، دەتوانین بزانین تا چەند ناوچەکانی ململانێی گەورە، لە "تێکتۆنیکی شارستانی" هەمان ناوچە جوگرافییەکانن کە بە شێوەیەکی بەرچاو بەدەست کەمی ئاوەوە دەناڵێنن: نیوەی باکووری ئەفریقا، بەتایبەتی لە سەرانسەری تەواوی پانەکەدا -ناوچەی سەحالی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کیشوەری ئاسیا دۆخەکە هیچ چانسێکی باشتربوونی نییە کاتێک دەزانین کە ٩٠%ی دانیشتوانی جیهان لە ١٤٥ وڵاتدا هەڵکەوتوون کە دەبێت سەرچاوە ئاوییەکانیان هاوبەش بکەن
لە سەرانسەری جیهاندا، نزیکەی 1800 ناکۆکی نێوان ویلایەتەکان
 بە ناچاری گرژییەکان پەیوەست دەبن بە پرسی ئاوەوە

لە دەرەوەی ڕەهەندی ستراتیژی ژینگە ئاوییەکان، شەڕێک هەیە کە پەیوەندی بە مرۆڤایەتییەوە هەیە بە گشتی، ئەویش بریتییە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کەمییەکان، چ خولگەیی بێت یان چارەسەرنەکراو، کە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا یان کێشەکانی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانەوە دروست دەبێت
هەڵسەنگاندنەکان
     لە ساڵی 2000 ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) ژمارەی ئەو کەسانەی کە دەستیان بە ئاوی خواردنەوە نەگەیشتووە بە نزیکەی 11 ملیار کەس لە کۆی 6 ملیار مرۆڤ مەزەندە کرد وە تەنها ٢٤ ملیار کەس دەستیان بە سیستەمی پاکوخاوێنی گەیشتوە ڕۆژانە لە نێوان ١٤ بۆ ٣٠ هەزار کەس (بە شێوەیەکی سەرەکی منداڵان) بەهۆی ئەو نەخۆشیانەی کە پەیوەندییان بە خواردنی ئاوی ناتەندروست و پیسەوە هەیە دەمرن
     لەبەر ئەم هۆکارانە تا ساڵی ٢٠٥٠ گەرمبوونی جیهان دەتوانێت ببێتە هۆی ئاوارەبوونی ١٥٠ ملیۆن کەس
     هەسارەکە لە 71% ئاو پێکهاتووە، بەڵام دووەمیان 974% خوێ و تەنها 26% تازە لە ئێستادا مەزەندە دەکرێت یەک ملیار و ٤٠٠ ملیۆن کەس دەستیان بە ئاوی خواردنەوە نەگات، کە نزیکەی ٥٠٠ ملیۆن کەسیان لە ناوچەی کەمیی ژیاندا دەژین ئەمەش پێی دەوترێت دۆخی فشاری ئاو (بەپێی ڕێژەی نێوان بڕی ئاوی شیرینی بەردەست و ئەو ئاوەی کە بەکاردەهێنرێت حیسابی بۆ دەکرێت) لە وڵاتانی باشوور نزیکەی 80%ی نەخۆشییەکان بەهۆی خواردنی ئاوی ناپارێزراوەوەیە بەم شێوەیە زیاتر لە ٣ ملیار کەس تووشی ئەو هەوکردنانە دەبن کە پەیوەندییان بە خراپی کوالیتی ئاوەوە هەیە؛ ساڵانە زیاتر لە 5 ملیۆن کەس بەهۆیەوە دەمرن، لەنێویاندا 18 ملیۆن منداڵ بەپێی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و یونسکۆ، لە ساڵی ٢٠٢٥دا نزیکەی ٢٥ ملیار کەس ئاویان نابێت؛ کە یەک لەسەر سێی مرۆڤایەتییە
     ئەم کەرتە، لە ئەنجامدا، ئەمڕۆ بابەتی بازاڕێکی ترسناکە کە کۆمپانیا ئەنگلۆساکسۆن و فەرەنسییەکان کێبڕکێیەکی توندیان هەیە
     سەختییەکانی بەڕێوەبردنی هاوبەشی نزیکەی ٣٠٠ حەوزی سەرەکی کە لە ناوچە سنووربەزێنەکاندا هەڵکەوتوون، لەگەڵ ئاوی سەرزەوی، خاڵی گرژییە بۆ دەوڵەتە جیاوازەکانی پەیوەندیدار، لە باکووری ئەفریقا، بەتایبەتی لە نێوان جەزائیر و لیبیا، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە شوێنە جیاوازەکاندا لە ئەمریکا لە ماوەی پەنجا ساڵی ڕابردوودا، بەرنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پەرەپێدان ٣٧ دۆخی ململانێی سەبارەت بە سەرچاوە ئاوییەکان دەستنیشان کردووە، کە نزیکەی سییان تەنیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە
     هەروەها جولیۆس قەیسەر لە ساڵی ٤٩ پێش زایین پشتگوێ دەخات ج-سی
     لە ڕووی مێژووییەوە دەتوانین مەزەندە بکەین کە یەکەم هەڵمەتی ئەم جۆرە ئۆپەراسیۆنی سیخوڕی بوو کە لە ٢٣ی حوزەیرانی ١٩٤٠ لەلایەن کەشتییەکی بەلەمی خێراەوە ئەنجامدرا کە ١١٥ پیاویان لە ٤ گروپدا نیشتنەوە، لە نێوان کیپ ئەلپرێچ (باشووری بۆلۆن-سور سی) و نووکەکەی لە هاوت بلان، لە نزیک بێرک پاشان هەڵمەتەکان لە ژێر دەسەڵاتی خزمەتگوزاری ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەکان بە سەرۆکایەتی لۆرد لویس ماونتباتن ئەنجامدرا لە نێو ئەم ئۆپەراسیۆنانەدا، بە تایبەتی سەرنجی هەڵکوتانە سەر دیپێ، لە ١٩ی ئابی ١٩٤٢، وەک بەشێک لە ئۆپەراسیۆنی یۆبیلی
     سیلەکان (Sea-Air-Land) کۆماندۆی دەریایی/مەلەوانی شەڕکەرن کە لەلایەن سەرۆک جەی ئێف کێنێدی لە ژانویەی ١٩٦٢ دروستکراون
     بەم پێیە ئەم دێڵتا هەستیارە لە دڵی شەڕی ئێران و عێراقدا بوو (١٩٨٠-١٩٨٨)
     بەرنامەی GAP لەسەر بنەمای دروستکردنی 22 بەنداو و 19 وێستگەی کارەبا لەسەر دیجلە و فورات و بە تایبەتی بەنداوی گەورەی ئەتاتورک دامەزراوە لە ساڵی 1992ەوە چالاک کراوە، جێگەی مشتومڕ دەبێت سەبارەت بە گۆڕانی ڕۆیشتنی ڕووبارەکان لەسەر خاکی عێراق
     بازاڕی شووتی ئاو لە ماوەی دە ساڵدا بە ٥٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت لە ئێستادا نزیکەی ١٥ هەزار شوێنی پیشەسازی لە سەرانسەری جیهاندا کاردەکەن بە ڕێژەیی نزیکەی ١٧٠ ملیۆن کەس لێی سوودمەند دەبن ئاسانە بیخەینە بەرچاوت کە ئاستەنگەکانی داهاتوو چین بە زانینی ئەوەی کە نزیکەی ٢٥ ملیار

تاکەکان لە نزیک دەریا و زەریاکان دەژین
     لەشکرکێشییەک کە عێراق شەرعیەتی پێدا بەوەی کە کوەیت بە هاوئاهەنگی لەگەڵ وڵاتانی دیکەی کەنداو هەڕەشەی ئیفلاسکردنی وڵاتەکەی دەکرد بە دابەزاندنی نرخی بەرمیلێک نەوت بە مەترسی خنکاندنی ئابووری عێراق کە پێشتر بەهۆی قەرزە دەرەکییە قورسەکان و هەڵاوسان و هەڵاوسان و بێکاری
     ئەم ڕیاکتۆرە ئەتۆمییە تاقیکارییە ٧٠ مێگاواتە هێشتا کار نەدەکرد دیزاین و دانرا لەلایەن فەرەنسا، لەسەر ناوەندی توێژینەوەی توەیتا، بەپێی ڕێککەوتنێکی فەرەنسا-عێراق کە لە ساڵی ١٩٧٥ دامەزرا، بڕیار بوو، بە فەرمی، تەنها لە مەودای مەدەنیدا بێت هەشت مانگ پێش هێزی ئاسمانی ئیسرائیل، ئێرانییەکان هێرشێکی ئاسمانییان بۆ سەر ناوەندی شاری تویتا دەستپێکرد بەڵام تەنها فڕۆکەکانی ئێف ١٥ و ئێف ١٦ی ئیسرائیلی، وەک بەشێک لە ئۆپەراسیۆنی ئۆپەراسیۆن، سەرکەوتوو بوون لە لەناوبردنی ڕیاکتۆرەکە لە ساڵی ١٩٩١ لە کاتی ئۆپەراسیۆنی زریانی بیابانەکاندا، کۆمەڵگەی تووایتا جارێکی دیکە بەهۆی هێرشە ئاسمانییە گەورەکانەوە کەوتە خوارەوە و لەناوچوو
     لە عێراقدا، ئەو ئۆپەراسیۆنە جۆراوجۆرانەی کە ئەنجامدراون، بەتایبەتی لە ساڵی 1991 و لە مانگی ئازاری 2003، بەم شێوەیە چالاکیی ئاسمانی بە مەبەستی لەناوبردنی تۆڕی دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بووە، بەتایبەتی لە پایتەخت و شارە گەورەکانی وڵات
     ئەم شەڕە ناوخۆییانە دەتوانن ببنە سنوور بەزاندن، لە ڕێگەی یاریکردنی هاوپەیمانی و دەستێوەردانی وڵاتانی سنووری هەروەها دەکرێت ماوەیەکەیان بەشێوەیەکی بەرچاو لەژێر کاریگەری تێوەگلانی وڵاتانی ڕۆژئاوا زیاد بکرێت، وەک ئەوەی لە ئەنگۆلا یان سیرالیۆن ڕوویدا، بەتایبەتی بۆ دەستبەسەرداگرتنی نەوت و سەرچاوە ئەڵماسییەکان
     کردەوەکانی چەتەی دەریایی لە سەرانسەری جیهان لە ماوەی دە ساڵدا سێ هێندە زیادی کردووە
     بەڵای چەتەیی دەریایی ساڵانە لە نێوان 15 بۆ چەند دەیان ملیار دۆلار تێدەچێت
     نەیجیریا شەشەم گەورەترین هەناردەکاری جیهانە و ڕۆژانە نزیکەی ٢٦ ملیۆن بەرمیل هەناردە دەکات یەدەگەکانی بە نزیکەی ٣٥ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاو و ١٠٠ هەزار ملیار مەتر سێجا غاز مەزەندە دەکرێت
    
     بۆ نموونە با مەشقی کۆبرا گۆڵد بهێنینەوە کە لە ناوەڕاستی پەنجاکانی سەدەی ڕابردووەوە هەموو ساڵێک نوێ دەکرایەوە، لە بنەڕەتدا هاوکاری سەربازیی نێوان ئەمریکا و تایلەند بەرجەستە بوو دواتر بانگەوازی چەندین ویلایەتی باشووری زەریای هێمن کرا، ئەمەش دوای بڕیارنامەیەکی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٠٠ کە لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی جگە لە جەنگ (MOOTW)ی خستەڕوو لە ساڵی ٢٠٠٦دا چوار وڵاتی بەشداربوو هەن کە بریتین لە ئەمریکا، تایلەند، ژاپۆن و سەنگافورە
     ئەوان یەکەکانی گەشتیاری (توانای ئۆپەراسیۆنی تایبەت) یەکدەخەن، کە یەکەمیان لە ساڵانی هەشتاکان دامەزراون، هەموویان سوودمەندن لە ئامرازەکانی گواستنەوەی دەریایی گشتگیر و سەربەخۆ، بەتایبەتی کاتامارانی خێرا
     دەتوانرێت چالاکیی کۆماندۆ دەریاییەکان بە ئەرکە ئاسمانییەکان تەواو بکرێت کە لە بیناکانی هێزی دەریاییەوە جێبەجێ دەکرێن
     GCMC بە فەرماندەیی ئەفسەرێکی COFUSCOلە دوو ئەفسەری بچووکی باڵا و 14 ئەفسەری بچووکی بچووک پێکهاتووە، کە دابەشکراون بەسەر دوو تیمدا کە هەریەکەیان 8 پیاون، هەموویان لە کۆماندۆکانی ترەوە هاتوون
     لە سەرانسەری جیهاندا لە ماوەی ٥٠ ساڵی ڕابردوودا نزیکەی ١٨٠٠ ناکۆکی نێوان ویلایەتەکان تۆمارکراون تەنها ١٥٠ کەس ستریکتۆ سێنسویان لەسەر ئاوەکە لەبەر کردبوو وە ٣٧ پێکدادان لە ڕاستیدا بووە هۆی پێکدادانی ناکۆکی، کە ٢٧ لەوانە پەیوەندییان بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبوو، لە ڕێگەی ئیسرائیل و سوریا لەسەر ئاوەکانی ئوردن و یەرموک

ئاو یەکێکە لە مادە سەرنجڕاکێش و پڕ نهێنییەکانی سەر هەسارەکەمان. هەرچەندە ئێمە زۆر شت لەبارەی ئەم مۆلیکولە جەوهەرییەوە دەزانین، بەڵام هێشتا چەندین نهێنی ماوە کە دەبێ چارەسەر بکرێن

     سەرچاوەی ئاو لەسەر زەوی - زانایان لە مێژە هەوڵی ئەوە دەدەن لەوە تێبگەن کە ئاو چۆن گەیشتوەتە سەر هەسارەکەمان. تیۆرییەکانی ئێستا باس لەوە دەکەن کە ئاوەکە لە دوورەپەرێز و ئەستێرە بچووکەکانەوە هاتووە کە ملیارەها ساڵ لەمەوبەر زەوییان بۆردومان کردووە

     پێکهاتەی ئاو - هەرچەندە پێکهاتەی مۆلیکولی ئاو بەباشی ناسراوە، بەڵام زاناکان بەردەوامن لە هەوڵی تێگەیشتن لە کارلێکە ئاڵۆزەکانی نێوان مۆلیکولەکانی ئاو و ئایۆنەکانی ناو ئاو. ئەم زانیارییە پێویستە بۆ تێگەیشتن لە تایبەتمەندییە ناوازەکانی ئاو، وەک توانای تواندنەوەی زۆرێک لە پێکهاتەکان و دروستکردنی پەیوەندی هایدرۆجین

     بیرەوەری ئاو - هەندێک لە زاناکان پێشنیاریان کردووە کە ئاو لەوانەیە بیرەوەری هەبێت، ئەمەش بە پشتبەستن بە چۆنیەتی کارلێکی مۆلیکولەکانی ئاو لەگەڵ یەکتردا. بەڵام ئەم تیۆرییە بە شێوەیەکی بەرفراوان مشتومڕی لەسەرە و بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە نەسەلمێنراوە

     جەمسەرگیری ئاو - ئاو گەردیلەیەکی جەمسەرییە، واتە دابەشبوونی بارگەی کارەبایی لە مۆلیکولەکەدا نایەکسانە. ئەمەش ڕێگە بە ئاو دەدات پەیوەندی هایدرۆجین دروست بکات و ڕۆڵێکی گرنگ بگێڕێت لە زۆرێک لە کارلێکە کیمیاییەکان. بەڵام زانایان بەردەوامن لە هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لەوەی کە چۆن جەمسەرگیری ئاو کاریگەری لەسەر تایبەتمەندییەکانی ئاو هەیە، وەک گرژی ڕووی ئاوەکەی

     ئاو و ژیان - ئاو پێویستە بۆ ژیان وەک ئەوەی ئێمە دەیزانین، بەڵام زاناکان هەوڵدەدەن لەوە تێبگەن کە چۆن ئاو بووە توخمێکی وەها گرنگ بۆ ژیان. هەندێک بیرۆکەکەیان پێشخستووە کە پێکهاتەی مۆلیکولی ئاوەکە باشتر کراوە بۆ ئەوەی ڕێگە بدات بە دروستبوونی پەیوەندی هایدرۆجین، ئەمەش ئاسانکاری دەکات بۆ دروستبوونی مۆلیکولی ئاڵۆزتر وەک DNA و پڕۆتینەکان

لە کۆتاییدا، هەرچەندە ئێمە زۆر شت لەبارەی ئاوەوە دەزانین، بەڵام هێشتا زۆر شت ماوە لەسەر ئەم مۆلیکولە سەرنجڕاکێشە بدۆزینەوە. زانایان بەردەوامن لە گەڕان بەدوای نهێنییە زۆرەکانی ئاودا، بەو هیوایەی باشتر لە ڕۆڵی چارەنووسسازەکەی لە جیهانەکەمان و لە خودی ژیاندا تێبگەن

نوسینی عەلی چنکار